Communicatieve redzaamheid bij kinderen met taalontwikkelingsstoornissen

Transcriptie

1 JAARGANG 89 Communicatieve redzaamheid bij kinderen met taalontwikkelingsstoornissen Ontwikkeling van consensus over het begrip AUTEURS INGRID SINGER INGE KLATTE INGRID CNOSSEN ELLEN GERRITS Junior onderzoeker Junior onderzoeker Senior onderzoeker Lector Logopedie Lectoraat Logopedie, Lectoraat Logopedie, Lectoraat Logopedie, Hogeschool Utrecht, Hogeschool Utrecht Hogeschool Utrecht Hogeschool Utrecht hoogleraar Logopediewetenschap, Universiteit Utrecht Bij ongeveer één op de tien kinderen komt de taalontwikkeling niet goed op gang, ondanks voldoende taalaanbod (Reep-van den Bergh e.a., 1998). Bij een aspecifieke taalontwikkelingsstoornis (TOS) worden de taalproblemen veroorzaakt door een onderliggende stoornis of beperking, zoals een Autisme Spectrum Stoornis (ASS) of een verstandelijke beperking (VB). Een duidelijke oorzaak kan echter ook ontbreken, in dat geval wordt gesproken van een specifieke TOS. In dit artikel wordt de term TOS gebruikt om beide groepen kinderen aan te duiden. Vaak zal een kind met TOS zijn leven lang moeite houden met taal en communicatie (Clegg, Hollis, Mawhood & Rutter, 2005). Taal en communicatie spelen een grote rol in het dagelijks leven en taalproblemen kunnen grote negatieve gevolgen hebben voor het sociaal, emotioneel en cognitief functioneren van kinderen. Taalproblemen kunnen leiden tot verstoorde interactie tussen ouder en kind, moeite met het vormen en onderhouden van vriendschappen, leerproblemen en een minder succesvolle schoolloopbaan (Van Agt, Verhoeven, Van den Brink & De Koning, 2010; Timler, Olswang & Coggins, 2005; Conti-Ramsden & Botting, 2004; Snowling, Adams, Bishop & Stothard, 2001). Volgens ouders leidt de logopedische begeleiding bij kinderen met taalproblemen niet alleen tot positieve effecten op de taalvaardigheid, maar vooral ook tot een verbetering van de spelontwikkeling, de socialisatie, het zelfvertrouwen en het gedrag (Thomas-Stonell, Oddson, Roberston, & Rosenbaum, 2009). Het verbeteren van de taalvaardigheid is voor ouders een middel, niet het doel (Law, Roulstone & Lindsay, 2015). Het beschrijven van de gevolgen van een stoornis voor het uitvoeren van activitei- ten en voor de participatie in het dagelijks leven past bij de uitgangspunten van de International Classification of Functioning, Disability and Health - Children and Youth (ICF-CY). Het beschrijven van de problematiek van kinderen met TOS vanuit een functioneringsgerichte benadering in plaats van alleen een stoornisgerichte benadering betekent een verschuiving in het denken over de problematiek van kinderen met TOS (Thomas-Stonell, Oddson, Robertson, & Rosenbaum, 2010). Om de aard en ernst van de taalproblemen te bepalen wordt de taalvaardigheid van het kind onderzocht en wordt een oordeel gevormd over de communicatieve redzaamheid. Bij twee kinderen met een vergelijkbaar taalvaardigheidsniveau kan de communicatieve redzaamheid een totaal verschillend beeld laten zien. De casuïstiek in kader 1 illustreert dit. Tot op heden ontbreekt het echter aan consensus over wat communicatieve redzaamheid is. Logopedisten en professio- 18

2 NUMMER 4 JUNI 2017 Tom (4;5 jaar) Timo (4;6 jaar) PIQ: 93 PIQ: 92 CELF Kernscore: 56 CELF Kernscore: 56 RTI: 61 RTI: 62 ETI: 58 ETI: 57 TII: 66 TII: 65 TVI: 58 TVI: 59 Tom is een actieve jongen, die graag contact maakt met andere kinderen en volwassenen. Hij loopt vaak vast in de mondelinge communicatie en gebruikt dan zijn mimiek en lichaamshouding om duidelijk te maken wat hij bedoelt, of hij neemt de ander mee om het te laten zien. Als Tom een vraag of opdracht niet begrijpt, doet hij iets waarvan hij denkt dat het de bedoeling is en houdt daarbij de reactie van zijn gesprekspartner in de gaten. Timo is zowel in de klas als thuis nogal teruggetrokken en stil. Hij praat liever niet met onbekenden, en tegen bekenden houdt hij zijn uitingen summier. Hij speelt vaak alleen en lijkt dan verzonken in zijn eigen wereldje. Wanneer hij een vraag of opdracht niet begrijpt, stagneert hij. Pas wanneer zijn ouders of juf het initiatief neemt om nogmaals in kleine deelstappen uit te leggen wat de bedoeling is, komt Timo in actie. KADER 1. Beschrijving van taalvaardigheidsniveau en de communicatieve redzaamheid bij twee casussen. nals werkzaam binnen scholen ervaren dat zij geen duidelijk referentiekader hebben, waardoor men onderling kan variëren in de beoordeling van de communicatieve redzaamheid. Consensus draagt er aan bij dat ouders en verschillende professionals hetzelfde bedoelen als men het over communicatieve redzaamheid heeft, wat van belang is bij de vaak multidisciplinaire diagnostiek en behandeling. Overeenstemming over het begrip maakt het eenvoudiger om de problematiek van het kind te bespreken en om passende behandeldoelen te bepalen. De mate waarin een kind beperkt is in de communicatieve redzaamheid is medebepalend voor de toegang tot vroegbehandeling (Kentalis, z.d.) en het toekennen van onderwijsondersteuning in de vorm van een arrangement (Siméa, 2017). Het ontbreken van consensus over de inhoud van het begrip communicatieve redzaamheid zou kunnen leiden tot ongewenste verschillen in toegang tot zorg- en onderwijstrajecten. Een tweede probleem is het gebrek aan instrumenten om de communicatieve redzaamheid in kaart te brengen. Het is niet mogelijk om een achterstand in de communicatieve redzaamheid ten opzichte van leeftijdsgenootjes vast te stellen. Ook kan door het ontbreken van een meetinstrument het effect van behandeling de taalvaardigheid te evalueren na een niet voldoende om de ontwikkeling van op de communicatieve redzaamheid niet behandelperiode. Ouders van kinderen betrouwbaar worden geëvalueerd. Het is met taalproblemen en de kinderen zelf IN HET KORT In de zorg voor en het onderwijs aan kinderen met taalproblemen wordt de communicatieve redzaamheid van het kind meegewogen. Zo wordt rekening gehouden met de impact van taalproblemen op het dagelijks functioneren van het kind. Dit past bij de uitgangspunten van de International Classification of Functioning, Disability and Health Children and Youth (ICF CY), waarin de gevolgen worden beschreven van een stoornis voor het uitvoeren van activiteiten en voor de participatie in het dagelijks leven. Het begrip communicatieve redzaamheid is echter niet duidelijk gedefinieerd. Een eenduidige definitie van communicatieve redzaamheid is noodzakelijk, omdat dit de communicatie over de problematiek en over passende behandeldoelen vergemakkelijkt tussen professionals onderling en met (ouders van) kinderen met taalproblemen. In dit artikel worden de resultaten beschreven van een multidisciplinaire Delphistudie naar consensus over de definitie van communicatieve redzaamheid bij jonge kinderen met een taalontwikkelingsstoornis (TOS). Naar het oordeel van het Delphipanel zijn de vragenlijsten FOCUS NL en de verkorte versie FOCUS 34 NL geschikt voor het meten van verandering in communicatieve redzaamheid bij jonge kinderen met taalproblemen. >> 19

3 JAARGANG 89 Werkt met een kind/ is ouder van een kind/heeft diagnose*: Rol Aantal deelnemers TOS ASS VB Logopedist Kinderpsycholoog/orthopedagoog Pedagogisch behandelaar Klinisch linguïst Leerkracht Klinisch wetenschappelijk onderzoeker Ouder Jongvolwassene Totaal * Sommige professionals werken met kinderen met meer dan één van de genoemde diagnoses; sommige ouders hebben een kind met meer dan één gediagnosticeerde stoornis; sommige jongvolwassenen hebben meer dan één gediagnostiseerde stoornis. TABEL 1. Het Delphipanel. hebben vaak hulpvragen die gericht zijn op het verbeteren van de communicatieve redzaamheid, zoals het deelnemen aan gesprekken met leeftijdsgenootjes of het kunnen meedoen op school (Law, Roulstone, & Lindsay, 2015). Daarom is het van belang om bij de evaluatie van taaltherapie ook aandacht te besteden aan de ontwikkeling van de communicatieve redzaamheid. Het is van belang dat logopedisten beschikken over instrumenten voor het uitvoeren van diagnostiek en het evalueren van de behandeling op activiteiten- en participatieniveau. Het doel van dit onderzoek was om de logopedist handvatten te geven bij het beschrijven, beoordelen en evalueren van de communicatieve redzaamheid van jonge kinderen met taalproblemen. Dit onderzoek richtte zich op: 1) Het verkrijgen van consensus over het begrip communicatieve redzaamheid, en op 2) Het selecteren van geschikte meetinstrumenten voor het meten en/of evalueren van de communicatieve redzaamheid van kinderen met TOS. Methode Om de beide onderzoeksvragen te beantwoorden is een Delphistudie uitgevoerd. In een Delphistudie wisselen panelleden in verschillende ronden anoniem inzichten en informatie uit door het beantwoorden van vragenlijsten met open en gesloten vragen. Onderzoekers begeleiden dit proces door informatie samen te vatten, vragen te stellen, definities op te stellen en aan te passen om zo de kans op consensus in de volgende ronde te vergroten (Hasson, Keeney & McKenna, 2000). In deze Delphistudie ontvingen deelnemers vier maal een online vragenlijst. Het kostte hen telkens ongeveer 45 minuten om de vragenlijst in te vullen. Deelnemers Het Delphipanel bestond uit drie groepen: 1) Professionals die werken met jonge kinderen met taalproblemen (n=32); 2) Ouders van jonge kinderen met taalproblemen (n=10), en 3) Jongvolwassenen die uit ervaring weten hoe het is om op te groeien met taalproblemen (n=5). Tabel 1 geeft een overzicht van de kenmerken van de deelnemers. Om consensus te verkrijgen over de definitie van communicatieve redzaamheid wisselden Delphipanelleden schriftelijk inzichten en informatie uit. Vanwege het taalniveau dat nodig is om schriftelijk te kunnen discussiëren over de definitie van een begrip, deden de jongvolwassen panelleden met TOS niet mee aan dit deel van de studie. De uitvoering en resultaten van dit studieonderdeel worden besproken onder het kopje Consensusstudie over de definitie van communicatieve redzaamheid. Om te bepalen welke meetinstrumenten geschikt zijn voor het meten van communicatieve redzaamheid van kinderen met taalproblemen beoordeelde het volledige Delphipanel items van bestaande vragenlijsten over communicatie. De uitvoering en resultaten van dit studieonderdeel worden besproken onder het kopje Onderzoek geschiktheid meetinstrument(en). Alle deelnemers ontvingen een informatiebrief en gaven toestemming voor deelname nadat men in de gelegenheid was gesteld tot het stellen van aanvullende vragen. Deelnemers namen anoniem deel aan het panel en persoonlijke gegevens zijn uit de ingevulde vragenlijsten verwijderd. Consensusstudie over de definitie van communicatieve redzaamheid Om tot consensus te komen over het begrip communicatieve redzaamheid, gaven de panelleden in de eerste ronde in hun eigen 20

4 NUMMER 4 JUNI 2017 woorden aan wat ze onder communicatieve redzaamheid verstaan. De reacties werden door de twee eerste auteurs verwerkt met behulp van kwalitatieve themaanalyse (Braun & Clarke, 2013). Dit leidde tot drie conceptdefinities van communicatieve redzaamheid. In de tweede ronde werden deze drie conceptdefinities voorgelegd aan de ouders en professionals. Hen werd gevraagd om via een zevenpunts Likertschaal (1 = past zeer goed tot 7 = past zeer slecht) een oordeel te geven in welke mate de definitie paste bij het begrip communicatieve redzaamheid. In aanvulling hierop zijn twee definities aan het panel voorgelegd die niet gebaseerd zijn op de input uit de Delphistudie. Eén is afkomstig uit een literatuuronderzoek uitgevoerd door onderzoekers van het Lectoraat Logopedie - Participatie door Communicatie. De ander is ontwikkeld door experts in opdracht van Siméa. Door deze twee definities toe te voegen kon de kennis die is ontwikkeld in eerder onderzoek worden meegenomen in deze consensusstudie. De onderzochte conceptdefinities uit ronde 1 zijn op te vragen bij de eerste auteur. In de derde ronde werden zes aanvullende meerkeuzevragen beantwoord. Op basis van de beoordelingen, feedback en antwoorden op de meerkeuzevragen zijn de conceptdefinities aangepast. In de vierde ronde zijn drie herziene conceptdefinities beoordeeld door het panel, dat opnieuw gebruik maakte van de zevenpunts Likertschaal. In aanvulling daarop werd het Delphipanel gevraagd om in een rangorde aan te geven aan welke definitie men de voorkeur gaf (1=best passende definitie tot 3 = slechtst passende definitie). De mediaan beoordeling van iedere definitie, het percentage deelnemers dat de definitie beoordeelde met goed of zeer goed en de spreiding van de antwoorden werden berekend. Na de vierde ronde is een definitie gekozen op basis van drie criteria: 1) Meer dan 70% van de deelnemers beoordelen de definitie als goed of zeer goed, 2) De definitie is vaker beoordeeld met goed of zeer goed dan de andere definities, en 3) De definitie staat op de 1e plek bij meer dan 50% van de deelnemers. Resultaten consensusstudie Het Delphipanel beoordeelde in ronde 4 de volgende conceptdefinities: 1. Communicatieve redzaamheid is het begrijpen en begrepen worden in een sociale context door het inzetten van verbale en/of non-verbale communicatieve vaardigheden. 2. Communicatieve redzaamheid is het zelfstandig verbaal en/of non-verbaal communiceren zodat het kind in een sociale context de ander begrijpt en zelf begrepen wordt. 3. Communicatieve redzaamheid is het inzetten van taal, communicatieve vaardigheden en strategieën met het doel om anderen in een sociale context te begrijpen en zelf begrepen te worden. Definitie 1 voldoet aan de gestelde criteria voor het bereiken van consensus. De definitie is door 79% van de deelnemers beoordeeld als goed of zeer goed, terwijl de andere twee definities door 47% en 50% van de deelnemers is beoordeeld als goed of zeer goed. 56% van de deelnemers heeft definitie 1 als beste van de drie beoordeeld. Onderzoek geschiktheid meetinstrument(en) Om te kunnen onderzoeken welk meetinstrument geschikt is voor het meten van de communicatieve redzaamheid van kinderen met taalproblemen zijn door middel van een literatuurstudie vragenlijsten verzameld. Vragenlijsten werden geïncludeerd als ze voldeden aan de volgende criteria: 1) De vragenlijst meet communicatie; 2) Er is onderzoek gedaan naar meeteigenschappen (bijvoorbeeld naar de betrouwbaarheid, interne consistentie, validiteit, sensitiviteit, specificiteit, interpreteerbaarheid), en 3) De vragenlijst is bedoeld voor kinderen tussen 2 en 8 jaar. Voor dit laatste criterium is gekozen omdat kinderen vanaf ongeveer hun achtste levensjaar het vermogen ontwikkelen om zelf antwoord te geven op complexe vragen over hun functioneren en participatie (Morris, Gibbons, & Fitzpatrick, 2009). Dit houdt in dat vragenlijsten gericht op communicatie bij jonge kinderen met TOS ontwikkeld zijn om te worden ingevuld door ouders of professionals. Voor oudere kinderen worden bij voorkeur vragenlijsten gebruikt die het kind zelf invult. TOT OP HEDEN ONTBREEKT HET AAN CONSENSUS OVER WAT COMMUNICATIEVE REDZAAMHEID IS Daarnaast werd de vragenlijst van Siméa voor het signaleren van problemen met de communicatieve redzaamheid van een leerling geïncludeerd (Siméa, 2013). Er is geen onderzoek gedaan naar de meeteigenschappen van deze vragenlijst, waardoor de vragenlijst niet voldoet aan de gestelde inclusiecriteria. De items van deze vragenlijst zijn door experts speciaal ontwikkeld om een indruk te krijgen van de communicatieve redzaamheid. Als uit de resultaten blijkt dat deze items volgens het Delphipanel goed passen, is dit een indicatie dat het panel inderdaad heeft beoordeeld of de geselecteerde meetinstrumenten geschikt zijn voor het meten van communicatieve redzaamheid. Deze items zijn dus geïncludeerd als controle-items. Resultaten geschiktheid meetinstrumenten De literatuurstudie leverde twee Nederlandstalige vragenlijsten en twee Engelstalige vragenlijsten op. Tabel 2 geeft een overzicht van de vragenlijsten waarvan de items in ronde 2 en 3 zijn beoordeeld door het Delphipanel. De items uit de Engelstalige vragenlijsten werden in het Nederlands vertaald volgens >> 21

5 JAARGANG 89 Doel Domein(en) Doelgroep Type CCC-2-NL (Geurts, 2007) Diagnostiek pragmatische stoornissen, screenen spraaktaalstoornissen screenen op kenmerken ASS Taalstructuur, pragmatiek en gedragskenmerken passend bij ASS Kinderen van 4-15 jaar die in zinnen spreken ouders FOCUS-NL (Thomas-Stonell e.a., 2012) FOCUS-34-NL (Thomas-Stonell e.a., 2012) SCOL (CED-groep, 2006) Evaluatie behandeling Evaluatie behandeling Screenen achterstand in sociale competentie Communicatieve participatie Kinderen met communicatieproblemen van 1;6 t/m 5;11 jaar ouders of clinicus Communicatieve participatie Kinderen met communicatieproblemen van 1;6 t/m 5;11 jaar ouders of clinicus Sociale competentie in schoolse context Basisschoolleerlingen leerkracht Controlevragenlijst: Siméa vragenlijst (Siméa, 2013) Screenen taal en/of spraakproblemen Communicatieve redzaamheid in schoolse context Kinderen van 4 t/m 6 jaar leerkracht Aantal items Invulduur 30 minuten 10 minuten 10 minuten 10 minuten Onbekend Genormeerd Ja, in Nee Nee Ja Nee COTAN beoordeling 1 Uitgangspunten bij de testconstructie: v Kwaliteit van de Handleiding: g Kwaliteit van het testmateriaal: g Normen: v Betrouwbaarheid: v Begripsvaliditeit: o Criteriumvaliditeit: o - 2, 3-2, 3 Uitgangspunten bij de testconstructie: g Kwaliteit van de Handleiding: g Kwaliteit van het testmateriaal: v Normen: v Betrouwbaarheid: v Begripsvaliditeit: v Criteriumvaliditeit: - - 2,4 1 o= onvoldoende; v=voldoende; g=goed Er zijn wetenschappelijk publicaties beschikbaar over de ontwikkeling van de vragenlijsten en er is onderzoek gedaan naar de betrouwbaarheid en de interpreteerbaarheid van FOCUS en FOCUS-34 door de ontwikkelaars. 2 Er is geen COTAN beoordeling beschikbaar. 3 De Nederlandse vertaling is niet onderzocht op meeteigenschappen. 4 Het instrument is niet onderzocht op meeteigenschappen. TABEL 2. Geïncludeerde vragenlijsten en controlevragenlijst. het protocol van Beaton, Bombardier, Guillemin, en Ferraz (2000), in samenwerking met de Canadese ontwikkelaars van deze vragenlijsten (Thomas-Stonell, Oddson, Robertson, Walker & Rosenbaum, Door het Delphipanel werden, met gebruik van een zevenpunts Likertschaal (1= past zeer goed tot 7=past zeer slecht), alle items uit de geïncludeerde vragenlijsten beoordeeld op de mate waarin ze pasten bij het construct communicatieve redzaamheid. Per item is de mediaan beoordeling van het Delphipanel bepaald. Vervolgens is per vragenlijst de mediaan beoordeling van alle items en het percentage items berekend dat met goed of zeer goed is berekend. Dit geeft een indicatie van de indruksvaliditeit van de vragenlijsten. De resultaten van de beoordeling van de items van geïncludeerde vragenlijsten worden weergegeven in Tabel 3. FOCUS-NL en FOCUS-34-NL passen goed bij communicatieve redzaamheid, maar de FOCUS-items die betrekking hebben op concentratie, veel spreken, het gebruiken van nieuwe woorden, de grammaticaliteit van uitingen en het praten met onbekenden passen volgens het Delphipanel 22

6 NUMMER 4 JUNI 2017 Beoordeling (mediaan) van alle items per vragenlijst FOCUS-NL 2 (goed) 60% FOCUS-34-NL 2 (goed) 60% CCC-2-NL, Prag 3 (redelijk) 43% CCC-2-NL, AGC 3 (redelijk) 41% SCOL 3 (redelijk) 35% CCC-2-NL 3 (redelijk) 33% CCC-2-NL, SIS 3 (redelijk) 18% Controlevragenlijst: Siméa vragenlijst 2 (goed) 88% Percentage items per vragenlijst met een mediaan beoordeling goed/zeer goed TABEL 3. Beoordeling geschiktheid vragenlijsten bij begrip communicatieve redzaamheid in ronde 2 (n=42) en ronde 3 (n=41). redelijk of matig bij communicatieve redzaamheid. De CCC-2-NL en de subschalen daarvan en de SCOL passen minder goed. Meer dan de helft van de items past redelijk, matig of zwak bij communicatieve redzaamheid. De controle items uit de Siméa vragenlijst werden als goed passend beoordeeld. minder panelleden als passend beoordeeld. Omdat de deelname van de jongvolwassen met TOS of ASS beperkt was tot het beantwoorden van gesloten vragen over de geschiktheid van vragenlijsten is het onbekend of jongvolwassenen met taalproblemen zich herkennen in de definitie. Verschillende deelnemers hadden behoefte aan een referentiepunt in de definitie, bijvoorbeeld de ontwikkelingsleeftijd van een kind. Omdat een definitie tot doel heeft om duidelijk en kort te vertellen wat iets is, is een referentiepunt niet noodzakelijk. Wel geeft de vraag om een refe- Conclusie en discussie In antwoord op de eerste onderzoeksvraag is in deze studie door een multidisciplinair Delphipanel consensus bereikt over de definitie van communicatieve redzaamheid. De definitie luidt: Communicatieve redzaamheid is het begrijpen en begrepen worden in een sociale context door het inzetten van verbale en/of non-verbale communicatieve vaardigheden. Deze definitie stemt voor een belangrijk deel overeen met de inhoud van het begrip communicatieve participatie dat wordt beschreven als de communicatie en interactie van een kind in dagelijkse situaties thuis, op school en in de maatschappij (Eadie et al, 2006; Thomas-Stonell et al, 2012). Hieruit blijkt dat communicatieve redzaamheid en communicatieve participatie sterk overlappende begrippen zijn. Niet alle deelnemers hebben de gekozen definitie als goed of zeer goed beoordeeld. Een reden hiervoor is dat sommigen de definitie vrij algemeen vonden. Specifiekere definities werden echter door EN DAN De ontwikkelde definitie kan worden gebruikt bij het vormen van een oordeel over de communicatieve redzaamheid van een kind. Een breed gedragen definitie kan de communicatie vereenvoudigen tussen professionals onderling en met (ouders van) kinderen met taalproblemen over de moeilijkheden die het kind ondervindt in het dagelijks leven en over passende behandeldoelen. FOCUS 34 NL kan worden ingezet bij het evalueren van de behandeling gericht op het verbeteren van de communicatieve participatie van jonge kinderen (1 6 jaar) met taalproblemen. Gezien de aanzienlijke overlap tussen communicatieve participatie en communicatieve redzaamheid, kan de logopedist de antwoorden op de vragen van FOCUS 34 NL gebruiken om zich een beeld te vormen van de communicatieve redzaamheid van een kind. Dit kan van toepassing zijn voor indicatie van logopedische behandeling of bij de toelaatbaarheidsbepaling voor onderwijsarrangementen voor kinderen met TOS. Door op basis van de vragenlijst een scoringsprofile in te vullen krijgt de professional daarnaast inzicht in gebieden die relatief sterker en zwakker zijn ontwikkeld bij het kind (Thomas Stonell et al, 2012). Dit kan als uitgangspunt dienen voor het opstellen van participatiedoelen voor taaltherapie. >> 23

7 JAARGANG 89 rentiepunt aan dat er in de beroepsgroep behoefte bestaat aan een instrument om diagnostiek met betrekking tot de communicatieve redzaamheid uit te voeren. Wanneer in de toekomst een genormeerd meetinstrument zou worden ontwikkeld, is het van belang om te bepalen met welke groep een kind het best vergeleken kan worden. De tweede onderzoeksvraag had betrekking op de selectie van een meetinstrument voor het meten van de communicatieve redzaamheid van kinderen met TOS. Volgens het Delphipanel zijn de Nederlandse vertalingen van FOCUS en de verkorte versie, FOCUS-34, passend. Deze vragenlijsten zijn ontwikkeld voor het meten van vooruitgang in communicatieve participatie na een periode van behandeling. De begrippen communicatieve redzaamheid en communicatieve participatie blijken voldoende overlap te hebben, waardoor de Nederlandse FOCUS-NL en FOCUS-34-NL ingezet kunnen worden voor het evalueren van de opbrengst van taaltherapie gericht op het verbeteren van het communicatief functioneren van kinderen met taalproblemen. Bij klinische toepassing heeft de verkorte versie FOCUS-34 de voorkeur, omdat deze minder belastend is. Het evalueren van de behandeling op activiteiten- en participatieniveau sluit aan bij de bredere ontwikkeling in de gezondheidszorg waarbij de nadruk ligt op het dagelijks functioneren (Thomas-Stonell et al, 2010). Het inzetten van FOCUS-34-NL voor het evalueren van de behandeling past bij de basisgedachte van het ICF om de problematiek van kinderen niet alleen op het niveau van de stoornis, maar ook op activiteiten- en participatieniveau te bekijken. Uit de beoordeling van de CCC-2-NL en SCOL blijkt dat het Delphipanel van mening is dat deze vragenlijsten iets anders meten dan communicatieve redzaamheid. De acht items uit de vragenlijst van Siméa passen volgens het Delphipanel goed bij het begrip communicatieve redzaamheid. Deze beoordeling bevestigt dat het Delphipanel items uit vragenlijsten inderdaad op geschiktheid voor het meten van communicatieve redzaamheid heeft beoordeeld. Er is echter geen onderzoek gedaan naar de meeteigenschappen van de Siméa vragenlijst. Daarom is onbekend in hoeverre de vragenlijst kinderen met een beperking in de communicatieve redzaamheid adequaat signaleert. Omdat de vragenlijst niet genormeerd is, kan deze niet worden gebruikt voor het maken van onderscheid tussen kinderen met en kinderen zonder een beperking in de communicatieve redzaamheid. COMMUNICATIEVE REDZAAMHEID IS HET BEGRIJPEN EN BEGREPEN WORDEN IN EEN SOCIALE CONTEXT DOOR HET INZETTEN VAN VERBALE EN/OF NON- VERBALE COMMUNICATIEVE VAARDIGHEDEN. Het verdient aanbeveling om onderzoek te doen naar de validiteit en de betrouwbaarheid van de Nederlandse FOCUS-34-NL. De interne consistentie, test-hertestbetrouwbaarheid en interbeoordelaarsbetrouwbaarheid van de Engelstalige FOCUS zijn hoog (Thomas-Stonell, et al, 2010; Oddson, Washington, Robertson, Rosenbaum, & Thomas-Stonell, 2013; Washington, Oddson, Robertson, Rosenbaum, & Thomas- Stonell, 2013). Deze resultaten zijn bevestigd in een studie naar de interne consistentie en de test-hertestbetrouwbaarheid van de Duitse FOCUS (FOCUS-34-G; Neumann, Salm, Rietz, & Stenneken, 2017). Op basis van deze resultaten is de verwachting dat ook de FOCUS-34-NL één construct meet en dat FOCUS-34-NL betrouwbare resultaten oplevert. FOCUS lijkt een valide instrument voor het meten van vooruitgang in communicatieve participatie bij logopedie bij kinderen met communicatieproblemen. Zo blijkt uit onderzoek met de Engelstalige FOCUS dat er samenhang is tussen vooruitgang op FOCUS en vooruitgang in communicatie gemeten met de Ages en Stages Questionnaire, een gevalideerd screeningsinstrument voor de sociale en emotionele ontwikkeling van kinderen. Ook is samenhang gevonden met het Vineland ABS ouderinterview, wat geldt als een gouden standaard voor het meten van sociale redzaamheid van kinderen met een verstandelijke beperking (Washington, Thomas-Stonell, Oddson, McLeod, Warr-Leeper & Rosenbaum, 2013; Thomas-Stonell et al, 2013). Dat FOCUS verandering meet, komt daarnaast tot uitdrukking in de samenhang tussen de mate van vooruitgang op stoornisgerichte onderzoeks instrumenten en op FOCUS (Thomas-Stonell et al, 2013). Dit zijn indicaties van de validiteit van FOCUS voor het meten van de opbrengst van logopedie bij kinderen met communicatieproblemen. Onderzoek naar de constructvaliditeit van de Duitse FOCUS bevestigt deze bevindingen (Neumann et al, 2017). De Duitse FOCUS bleek bovendien een significant lagere score op te leveren bij een groep kinderen met TOS vergeleken met een groep kinderen met spraakontwikkelingsstoornissen (Neumann et al, 2017). Dit betekent echter nog niet dat de Duitse FOCUS in staat is om op individueel niveau kinderen met en zonder beperking in de communicatieve redzaamheid van elkaar te onderscheiden. FOCUS, de verkorte versie FOCUS-34, evenals de vertalingen, zijn niet genormeerd en daarom niet geschikt voor het meten van een achterstand in de communicatieve participatie ten opzichte van een normgroep. Om toch informatie uit de eerste afname te kunnen gebruiken voor diagnostiek en het opstellen van behandeldoelen, hebben de ontwikkelaars een zogenaamd scoringsprofile opgesteld. Hiermee worden de aanvangsscores van een kind over verschillende categorieën op activiteiten- en participatieniveau verdeeld. De professional krijgt 24

8 NUMMER 4 JUNI 2017 zo inzicht in de sterke en zwakke kanten van het kind (Thomas-Stonell et al, 2012). Siméa heeft een richtlijn gepubliceerd voor de toelaatbaarheid voor ondersteuning of onderwijs aan leerlingen met een communicatieve beperking (Siméa, 2017). In deze richtlijn worden suggesties gegeven hoe de communicatieve redzaamheid beschreven kan worden. Deze suggesties lijken goed aan te sluiten bij de nu ontwikkelde definitie. Bij het onderbouwen van de beschrijving van de communicatieve redzaamheid kan FOCUS-34-NL een hulpmiddel zijn. Nawoord Dit onderzoek is uitgevoerd met een subsidie uit het programma Zorg én Perspectief van Fonds NutsOhra. In een vervolgonderzoek wordt door het Lectoraat Logopedie de gesprekstool ENGAGE ontwikkeld. Met deze tool kunnen logopedisten met ouders in gesprek gaan over de hulpvraag gericht op het verbeteren van de communicatieve redzaamheid en de hiervoor opgestelde participatiedoelen evalueren. Auteurs Drs. Ingrid Singer is junior onderzoeker en projectleider ENGAGE bij het lectoraat Logopedie Participatie door Communicatie van Hogeschool Utrecht. Inge Klatte MSc is junior onderzoeker bij het lectoraat Logopedie Participatie door Communicatie van Hogeschool Utrecht. Dr. Ingrid Cnossen is senior onderzoeker bij het lectoraat Logopedie Parti cipatie door Communicatie van Hogeschool Utrecht en programmacoördinator Logopediewetenschap bij de Universiteit Utrecht. Prof. dr. Ellen Gerrits is lector Logopedie Participatie door Communicatie, hoogleraar en programmaleider Logopediewetenschap bij de Universiteit Utrecht. Correspondentie Ingrid Singer Hogeschool Utrecht Heidelberglaan 7, Utrecht ingrid.singer@hu.nl [ADVERTENTIE] Dynamic SoundField GRATIS op proef De spraakversterker speciaal voor leerkrachten Lesgeven is topsport voor een stem. Niet iedere stem is hier van nature geschikt voor. Voorkom langdurig uitval met deze digitale spraakversterker met losse speaker die speciaal voor het onderwijs is ontwikkeld. Vergoeding UWV is mogelijk. Vraag het informatiepakket aan via of bel