Voor het volgende onderzoek wordt een vergunning aangevraagd:

Transcriptie

1 Utrecht, 27 november 2002 ADVIES COMMISSIE BIOTECHNOLOGIE BIJ DIEREN Op 15 oktober 2002 verzocht de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij de Commissie biotechnologie bij dieren om opnieuw advies uit te brengen met betrekking tot de vergunningaanvraag met kenmerk BD (D10) van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen te Amsterdam, omschreven als "De moleculaire basis van synaptische plasticiteit in de visuele cortex". De aanleiding voor dit hernieuwde verzoek om advies was de uitspraak van het College van Beroep voor het bedrijfsleven van 7 augustus 2002, waarin een beroep van AVS/Proefdiervrij gegrond werd verklaard en het besluit tot verlening van de vergunning werd vernietigd. Met betrekking tot deze aanvraag kan de Commissie biotechnologie bij dieren (verder: de Commissie) het volgende mededelen. De Commissie heeft geconstateerd dat de aanvraag betrekking heeft op onderzoek waarbij biotechnologische handelingen bij dieren worden uitgevoerd. Naar aanleiding van de opmerkingen van de rechter zijn aanvullende vragen gesteld aan de aanvrager. Deze vragen zijn door de aanvrager beantwoord, waarop de Commissie de aanvraag opnieuw ter advisering in bespreking heeft genomen. Het advies van de Commissie valt uiteen in twee delen; deel I beschrijft het onderzoek waarvoor een aanvraag is ingediend, deel II geeft de overwegingen weer van de Commissie die hebben geleid tot onderstaand advies. Deel I. Voor het volgende onderzoek wordt een vergunning aangevraagd: - Het doel van het onderzoek is het verkrijgen van diermodellen waarin mutaties zijn aangebracht in de genen waarvan verwacht wordt dat zij een rol spelen in de synaptische plasticiteit van het visuele systeem, teneinde inzicht te verwerven in de moleculaire processen die ten grondslag liggen aan de binoculaire plasticiteit in het visuele systeem. - Bij dat onderzoek worden biotechnologische handelingen bij dieren toegepast, te weten: a) micro-injectie van DNA (genconstruct) in bevruchte eicellen; b) micro-injectie van genetisch gemodificeerde embryonale stamcellen in blastocysten. 1

2 - Daarbij wordt gebruik gemaakt van de volgende genen afkomstig van de muis: 1. genen uit de Notch-familie en hun liganden, te weten Jagged en Delta; 2. genen uit de Trk receptor familie, te weten neurotrofine receptoren TrkA, B en C; en van genconstructen uit het moleculaire standaardinstrumentarium (zie bijlage 1). - Met betrekking tot de te verwachten effecten geeft de aanvrager aan dat er bij de muizen mutaties worden aangebracht waarbij pas na kruising van de verschillende muizenlijnen, muizen zullen ontstaan die de genoemde genen in een klein deel van hun hersencellen tot expressie brengen. Effecten op het welzijn worden niet verwacht. Bij muizen waarbij de genen in de gehele hersenschors tot expressie worden gebracht zouden leerproblemen op kunnen treden. Verder kunnen onvoorziene gevolgen optreden. - Bij dit onderzoek zullen op jaarbasis minimaal 300 en maximaal 800 muizen gebruikt worden voor het verkrijgen van 3 à 4 genetisch gemodificeerde lijnen. - De dieren zullen als onderdeel van, of na afloop van, de experimenten worden gedood. Transgene lijnen zullen desgevraagd ter beschikking worden gesteld aan derden. Er zal naar worden gestreefd om de lijnen via cryopreservatie (invriezen) van de embryo s of sperma te bewaren. - Het betreft doorlopend onderzoek van onbepaalde duur. Deel II Bij het onderzoek waarvoor een vergunning is aangevraagd wordt gebruik gemaakt van twee onderscheiden technieken om dieren genetisch te modificeren. Deze twee technieken, injectie van gemodificeerde ES-cellen in blastocysten en micro-injectie van DNA-constructen in bevruchte eicellen, acht de Commissie in moreel opzicht vergelijkbaar. Zowel wat betreft de kans dat de modificatie slaagt, als wat betreft de mogelijke uitwerking op de te genereren dieren, verschillen zij niet van elkaar. Bovendien wordt op het niveau van het DNA in de cel dezelfde handeling gepleegd, namelijk het inbrengen van een genconstruct in het genoom van de dieren. Hoewel deze handelingen verschillende effecten hebben, namelijk enerzijds het uitschakelen van de functie van een bestaand gen en anderzijds het inbrengen van een nieuw gen met een nieuwe functie, acht de Commissie deze handelingen voldoende vergelijkbaar om deze aanvraag als één vergunningaanvraag te behandelen. De gezondheid en het welzijn van de dieren worden door deze technieken potentieel op dezelfde manier beïnvloed, ook al kan de schade daaraan per gegenereerde muizenlijn verschillen. Indien er een goede reden zou zijn om verschillende verwachtingen te hebben omtrent de gezondheids- en welzijnseffecten van de verschillende technieken dan zou dat een reden zijn waarom de technieken niet vergelijkbaar zouden zijn. Die reden is er echter niet, de verwachtingen omtrent genoemde effecten zijn hetzelfde. Daarom kunnen deze handelingen ook in dit geval als een toetsbare eenheid beschouwd worden, temeer daar de ethische aspecten a priori dezelfde lijken te zijn. 2

3 Bij de beoordeling van de vergunningaanvraag wordt door de Commissie beoordeeld of: 1. de handelingen onaanvaardbare gevolgen hebben voor de gezondheid en het welzijn van dieren, 2. tegen de handelingen ethische bezwaren bestaan. De Commissie heeft de volgende overwegingen. 1. Met betrekking tot de doelstelling De vergunning wordt aangevraagd voor het genereren van transgene muizen waarmee onderzoek kan worden verricht naar moleculaire mechanismen die een belangrijke rol spelen bij de plasticiteit van het visuele systeem tijdens de ontwikkeling na de geboorte. Inzicht in deze moleculaire mechanismen is van belang voor het begrijpen van neuronale plasticiteit in het algemeen en van ziekten waarbij deze mechanismen verstoord zijn, zoals neurodegeneratieve ziekten (Alzheimer) en epilepsie. De vergunningaanvraag heeft in de eerste plaats betrekking op basaal onderzoek dat zich richt op het bestuderen en begrijpen van moleculaire processen. Tussen hersencellen (neuronen) worden verbindingen gevormd doordat de hersencellen uitgroeiingen (axonen en dendrieten) vormen. Dit proces wordt neuronale plasticiteit genoemd. De veranderingen in de verbindingen tussen hersencellen die gepaard gaan met gewaarwordingen en informatieoverdracht zijn zeer complex. De wetenschappelijke doelstelling op de korte termijn (circa vijf jaar) is het verwerven van inzicht in dit proces door veranderingen aan te brengen in de genen die de uitgroei van axonen en dendrieten beïnvloeden. Men verkrijgt dan een diermodel waarin zowel de ervaring (dat wil zeggen de informatie die de muizen krijgen aangereikt en de gewaarwordingen die ze hebben), als de specifieke moleculaire mechanismen beïnvloed kunnen worden. Als model is gekozen voor de herschikking van de verbindingen van beide ogen in de visuele cortex tijdens de ontwikkeling (binoculaire plasticiteit). Door het sluiten van één oog van het dier tijdens een kritische fase in de ontwikkeling (het nabootsen van een lui oog) ontstaan veranderingen in de visuele cortex die met histochemische en elektrofysiologische methoden kunnen worden vastgesteld. De veranderingen die men waar denkt te kunnen nemen betreffen de vorm van de neuronen en de vorming van synaptische contacten tussen neuronen in de visuele hersenschors. De wetenschappelijke informatie die zo beschikbaar komt en de dieren die men genereert worden ter beschikking gesteld van onderzoekers die zich richten op meer toegepaste, klinische vraagstellingen. Er bestaan zeer nauwe contacten in de vorm van werkbesprekingen tussen het IOI (Het KNAW-instituut waar dit onderzoek plaatsvindt) en het Nederlands Instituut voor Hersenonderzoek (NIH, eveneens een KNAW-instituut). Binnen het NIH wordt veel onderzoek gedaan naar mogelijkheden voor het herstel van zenuwweefsels na beschadiging en naar degeneratie van zenuwweefsel, bijvoorbeeld bij de ziekte van Alzheimer. De resultaten van dit onderzoek zijn direct bruikbaar in het onderzoek van het NIH en kunnen op termijn wellicht bijdragen aan de ontwikkeling van nieuwe therapieën voor verschillende neuronale aandoeningen. Er zijn bijvoorbeeld sterke aanwijzingen dat de genen waarvan verwacht wordt dat ze een rol spelen bij synaptische plasticiteit ook betrokken zijn 3

4 bij het ontstaan en verloop van aandoeningen zoals de ziekte van Alzheimer en epilepsie. De aanvragers hebben het vermoeden dat het ontstaan van epilepsie bij mensen te maken heeft met neurotrofines die de uitgroei van axonen stimuleren. De overvloed van synaptische contacten die daarvan het gevolg is kan epileptische aanvallen veroorzaken. De aanvrager heeft enkele voorbeelden gegeven van therapeutische benaderingen waaraan bij deze aandoeningen gedacht zou kunnen worden. De Commissie concludeert dat het aannemelijk is dat dit onderzoek een bijdrage kan leveren aan het beter begrijpen van moleculaire mechanismen die een belangrijke rol spelen bij de neuronale plasticiteit. Om die reden acht de Commissie het onderzoek wetenschappelijk van belang. De Commissie concludeert verder dat de aanvrager aannemelijk heeft kunnen maken dat de inzichten die met dit onderzoek verworven worden bij zouden kunnen dragen aan de ontwikkeling van meer specifieke, gerichte therapieën voor neuronale aandoeningen zoals de ziekte van Alzheimer en epilepsie. Op grond daarvan meent de Commissie dat dit onderzoek ook maatschappelijk van belang is. Evenzeer acht de Commissie het aannemelijk dat de aanvrager in staat is deze muizen te genereren. De door de aanvragers beschreven technieken voor het vervaardigen van genetisch gemodificeerde dieren is internationaal beschreven en met succes toegepast. Ook is er binnen het betreffende instituut ervaring mee opgedaan. 2. Met betrekking tot de beschikbaarheid van reële alternatieven In vitro alternatieven voor dit onderzoek zijn niet voorhanden, omdat het systeem dat men wil bestuderen te complex is om in een celkweek na te bootsen. Onderzoek aan lagere diersoorten, zoals de kikker, ligt minder voor de hand. Het visuele systeem van de kikker verschilt sterk van dat van de mens en de techniek van transgenese bij kikkers is minder ver ontwikkeld. Er zouden bij het gebruiken van kikkers ook meer transgenen gemaakt moeten worden, omdat er in dat geval geen gebruik gemaakt kan worden van reeds bestaande crerecombinase transgene muizen. Bij dit onderzoek wordt namelijk gebruik gemaakt van twee typen muizen: normale transgenen waarbij het gen dat onderwerp van onderzoek is, is ingebracht en zogenaamde cre-recombinase transgene muizen die bepalen waar het transgen tot expressie komt (in dit geval is dat in de hersenen). Het gebruik van deze techniek vergt weliswaar extra dieren, omdat een extra kruising nodig is, waarbij ook fokoverschotten ontstaan, maar de resulterende genetische modificatie is nauwkeuriger en de kans op ongerief bij de dieren wordt er door verkleind. Muizen zijn als diermodel voor genetisch onderzoek in vivo een geschikte kandidaat gebleken 1. De Commissie wijst er voor de volledigheid op dat het maken van de in de vorige alinea genoemde kruisingen geen vergunningplichtige biotechnologische handeling is, maar een 1 Bedell, M.A., N.A. Jenkins & N.G. Copeland, Mouse models of human disease, Genes and Development 11, 1997, pp

5 gewone dierproef. Het maken van deze kruisingen wordt getoetst door de Dierexperimentencommissie. In het verleden zijn experimenten gedaan waarbij neurotrofines werden geïnjecteerd in de hersenen van niet genetisch gemodificeerde muizen. Daarmee kunnen echter slechts grove resultaten verkregen worden en het deel van het onderzoek dat erop gericht is genen slechts in een klein deel van de hersencellen tot expressie te brengen kan op die manier in het geheel niet uitgevoerd worden. Normale, niet genetisch gemodificeerde muizen, vormen voor dit onderzoek dus geen alternatief. Gelet op de doelstelling van de biotechnologische handelingen zijn er in het licht van de stand van het wetenschappelijk en technologisch onderzoek op dit moment geen reële alternatieven beschikbaar. De Commissie wenst echter wel op te merken dat de aanvrager nauwlettend in de gaten dient te houden of, op het ogenblik dat de biotechnologische handelingen uitgevoerd gaan worden om een bepaalde muizenlijn te maken, een dergelijke muizenlijn elders al niet aanwezig en beschikbaar is. Indien elders een relevante muizenlijn beschikbaar is, dan is de Commissie van mening dat er een reëel alternatief bestaat en dient de aanvrager de houder van die muizenlijn te verzoeken om daarvan gebruik te mogen maken. De muizenlijn mag dan niet meer in het kader van deze aanvraag gegenereerd worden. De Commissie wenst daarmee aan te geven dat doublures in de biotechnologische handelingen bij dieren zoveel mogelijk voorkomen dienen te worden. 3. Met betrekking tot de schade aan de gezondheid en het welzijn van de dieren Aangegeven wordt dat de biotechnologische handelingen bij de muizen naar verwachting nauwelijks gevolgen zullen hebben voor het welzijn van de muizen. In antwoord op vragen van de Commissie legde de aanvrager uit dat gebruik gemaakt wordt van het zogenaamde crelox systeem. Dit houdt in dat er gebruik gemaakt wordt van twee typen muizen: normale transgenen waarbij het gen dat onderwerp van onderzoek is, is ingebracht en transgene muizen die bepalen waar het transgen tot expressie komt. Beide transgenen lijnen kunnen afzonderlijk in stand gehouden worden. In die situatie heeft het transgen geen invloed op het fenotype van de muis. Voor de experimenten zullen de lijnen gekruist worden op een zodanige wijze dat het transgen in een klein deel van de hersencellen tot expressie komt. Ook daarvan wordt geen effect op het welzijn verwacht. Slechts bij kruisingen waarbij expressie van het transgen in de gehele hersenschors wordt nagestreefd, kunnen muizen ontstaan met leerproblemen en Alzheimer-achtige verschijnselen. De aanvragers geven aan dat indien dit tot ongerief leidt, de experimenten met dergelijke kruisingen beperkt of gestaakt zullen worden afhankelijk van de ernst van het ongerief en het belang van het experiment. De Commissie wil daarover opmerken dat naar haar mening de dieren onverwijld dienen te worden gedood indien er als gevolg van de biotechnologische handelingen, voorzien of onvoorzien, ernstig ongerief optreedt, zodat de schade aan de gezondheid en het welzijn van de dieren van korte duur zal zijn. Om de schade aan de gezondheid en het welzijn, die bij dit onderzoek eventueel optreedt, vast te kunnen stellen, meent de Commissie dat door de 5

6 onderzoekers een welzijnsdagboek conform het gestelde in de Code of Practice welzijnsbewaking van proefdieren van de Keuringsdienst van Waren dient te worden bijgehouden, waarin het geconstateerde ongerief en de maatregelen die men heeft genomen om dat ongerief te beperken worden vastgelegd. 4. Met betrekking tot de mate van aantasting van de integriteit van de dieren In het Nee, tenzij beleid ten aanzien van biotechnologie bij dieren zijn biotechnologische handelingen bij dieren niet alleen problematisch vanwege de mogelijke effecten op de gezondheid en welzijn van de dieren, maar ook omdat door middel van het veranderen van genetisch materiaal de eigenheid van het dier door de mens wordt veranderd. Door het genetisch modificeren van dieren, zoals hier wordt bedoeld, worden hun eigenschappen doelbewust en gericht gewijzigd ten nutte van de mens. Deze genetische modificaties worden omschreven als een aantasting van de integriteit van het dier. In dit onderzoek worden aan het genoom van de muis DNA constructen toegevoegd. Hierdoor zal de genotypische integriteit van het dier aangetast worden. De Commissie meent dat de mate van aantasting van de integriteit die optreedt, apart beoordeeld dient te worden. Ze wil daarmee aangeven dat het bij de beoordeling van de aantasting van de integriteit gaat om andere zaken dan die bij de aantasting van de gezondheid en het welzijn beoordeeld zijn. Om de mate van aantasting van die integriteit verder te beoordelen let de Commissie vooral op fenotypische kenmerken zoals het gedrag, het uiterlijk, de mate van zelfredzaamheid, de fenotypische identiteit en de (toegenomen) bevattelijkheid voor ziekte(n) van het dier. De Commissie meent dat het aannemelijk is dat als gevolg van de biotechnologische handelingen het gedrag en de zelfredzaamheid van een klein deel van de muizen (met name die muizen die leerproblemen en Alzheimer-achtige verschijnselen vertonen) zal worden aangetast. Los van de vraag of dit tot ongerief leidt, beschouwt de Commissie dit als een geringe tot matige aantasting van de integriteit. De Commissie merkt, wellicht ten overvloede, op dat het bij de beoordeling van de aantasting van de integriteit gaat om andere zaken dan die bij de aantasting van de gezondheid en het welzijn beoordeeld zijn. 5. Met betrekking tot de aanvaardbaarheid van de biotechnologische handelingen Samengevat meent de Commissie dat de aanvraag een onderzoek betreft dat wetenschappelijk van belang is, omdat het tot doel heeft inzicht te verwerven in de moleculaire mechanismen die een rol spelen bij de neuronale plasticiteit. Daarnaast meent de Commissie dat het onderzoek ook maatschappelijk van belang is, omdat de daarmee te verwerven inzichten de basis vormen waarop voortgebouwd kan worden bij het zoeken naar nieuwe vormen van behandeling van aandoeningen als de ziekte van Alzheimer, epilepsie en amblyopie. Verder stelt de Commissie vast dat het onderzoek wordt gesteund door subsidies van NWO en de Algemene Nederlandse Vereniging ter Voorkoming van Blindheid en door beide als zeer goed beoordeeld werd. Deze organisaties maken bij het toekennen van subsidies en financiering voor onderzoek gebruik van onafhankelijke vakgenoten die het onderzoek 6

7 beoordelen. Voor de Commissie is dat een reden om aan te nemen dat het onderzoek wetenschappelijk van belang, van goede kwaliteit en haalbaar is. Op grond van al hetgeen hiervoor is gesteld, is de Commissie van mening dat het hier gaat om onderzoek dat van een dusdanig substantieel belang is dat in beginsel het verbod op het verrichten van biotechnologische handelingen, zoals dat is omschreven in de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, kan worden opgeheven. De Commissie heeft vervolgens onderzocht of er reële alternatieven voor dit onderzoek bestaan. Ze heeft geconstateerd dat dat niet het geval is. De relevantie van de te onderzoeken genen voor de fysiologie en de pathofysiologie van de mens kan slechts in een geheel (intact) dier bestudeerd worden. De vraag naar het bestaan van eventuele alternatieven maakt onderdeel uit van de ethische toets die de Commissie op grond van de wet dient uit te voeren. Omdat naar de mening van de Commissie zulke alternatieven niet bestaan, kan de opheffing van het verbod gehandhaafd blijven. De Commissie heeft ook onderzocht of de dieren als gevolg van de genetische modificaties eventueel schade aan gezondheid en welzijn zullen ondervinden. De kans bestaat inderdaad dat sommige van de gemodificeerde dieren schade aan gezondheid en welzijn ondervinden. Die gevolgen voor gezondheid en welzijn acht de Commissie onvermijdelijk en inherent aan het onderzoek. Ze meent dat deze schade, gelet op het belang van de doelstelling, niet onaanvaardbaar is, mits de onderzoekers de muizen intensief observeren en, in het geval ernstig ongerief optreedt, doden. De Commissie heeft verder onderzocht of door de biotechnologische handelingen de genotypische en fenotypische integriteit aangetast zullen worden. De Commissie heeft aangegeven dat er bij een deel van de dieren sprake zal zijn van een geringe tot matige aantasting van de integriteit, met name wat betreft het gedrag en de zelfredzaamheid van de dieren. Gelet op het feit dat in de samenleving reële zorgen bestaan omtrent biotechnologische handelingen die bij dieren worden uitgevoerd - zorgen die voor een deel berusten op ethische overwegingen en die hebben geleid tot wettelijke maatregelen op dit punt - constateert de Commissie dat er, in verband met biotechnologische handelingen bij dieren, altijd ethische bezwaren aangevoerd kunnen worden. Waar het naar de mening van de Commissie echter om gaat is of deze ethische bezwaren doorslaggevend zijn, dan wel zo zwaarwegend zijn dat ze van groter gewicht zijn dan de positieve resultaten in termen van een verbeterd inzicht in de moleculaire mechanismen die een rol spelen bij de neuronale plasticiteit en de mogelijkheden die dat biedt voor het zoeken naar nieuwe behandelingsstrategieën voor een aantal ernstige hersenaandoeningen bij de mens. De Commissie meent dat het criterium genoemd in artikel 66, lid 3 onder b van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren aldus dient te worden uitgelegd. Op grond van het voorgaande komt de Commissie tot de conclusie dat de gezondheid en het welzijn van de dieren kan worden aangetast en dat er in termen van de aantasting van de integriteit van dieren ethische bezwaren naar voren gebracht kunnen worden, maar dat deze beide overwegingen met betrekking tot deze vergunningaanvraag naar het oordeel van de Commissie niet doorslaggevend zijn, en samen niet opwegen tegen het belang van het doel 7

8 van het onderzoek, namelijk meer inzicht verwerven in de moleculaire mechanismen die een rol spelen bij de neuronale plasticiteit, wat er wellicht toe kan bijdragen dat preventieve en therapeutische mogelijkheden voor een aantal ernstige hersenaandoeningen bij de mens verbeterd en uitgebreid kunnen worden. Bovendien meent de Commissie dat de omschreven doelstelling niet op een alternatieve wijze bereikt kan worden. Ze acht derhalve de biotechnologische handelingen waarvoor vergunning is aangevraagd aanvaardbaar. Aanvullend wil de Commissie nog opmerken dat de hiervoor uiteengezette afweging met betrekking tot de aanvaardbaarheid van de biotechnologische handelingen uitsluitend betrekking heeft op het onderzoek waarvoor de aanvraag is ingediend. Ze is zich echter bewust van de mogelijkheid dat de aanvragers de gegenereerde muizenlijnen voor andersoortig onderzoek beschikbaar zullen stellen aan derden. Ze heeft daar in beginsel geen bezwaar tegen, omdat op die manier voorkomen kan worden dat dezelfde muizenlijn door anderen opnieuw gegenereerd wordt. Aangezien dit andersoortige onderzoeksdoel niet door de Commissie getoetst is, acht ze het echter wel van belang om op de hoogte te worden gesteld indien de gegenereerde muizenlijnen aan derden ter beschikking worden gesteld en voor welk doel dit geschiedt. De Commissie meent dat derhalve als voorwaarde in de vergunning opgenomen zou moeten worden, dat indien de gegenereerde muizenlijnen aan derden te beschikking worden gesteld, de vergunninghouder dit dient te melden. 6. Met betrekking tot de duur van het biotechnologisch onderzoek Uit de vergunningaanvraag blijkt dat de biotechnologische handelingen verricht zullen worden als onderdeel van een doorlopend onderzoek, waarvan de duur op dit moment niet vaststaat. Het gaat in deze aanvragen voor een belangrijk deel om innovatief en exploratief wetenschappelijk onderzoek, waarvoor geldt dat niet vooraf aangegeven kan worden wanneer het onderzoek klaar is. De Commissie heeft daar begrip voor, maar de Commissie meent dat de periode waarvoor een vergunning afgegeven wordt, beperkt dient te worden. Het project is dermate veelomvattend dat er na enige tijd geoordeeld dient te worden over de voortgang en de richting waarin het zich verder gaat bewegen. Indien de duur van de vergunning ingeperkt wordt, dan mag een vervolgaanvraag verwacht worden. Bij een nieuwe vergunningaanvraag zal op grond van de dan behaalde resultaten beoordeeld moeten worden of de claims met betrekkingen tot de haalbaarheid van de doelstellingen voldoende realistisch zijn. Ook zal dan opnieuw bezien worden of de verwachtingen die zijn uitgesproken met betrekking tot de gevolgen van de modificaties voor de dieren juist waren. Hoewel in het algemeen twee à drie jaar voldoende zijn om een genetisch gemodificeerde lijn te verkrijgen, meent de Commissie dat een zinvolle beoordeling van de behaalde resultaten en de effecten op de dieren slechts mogelijk is nadat de onderzoekers in vaktijdschriften hebben gepubliceerd over hun onderzoek met de gegenereerde muizen. Dan wordt namelijk ook enigszins duidelijk hoe deze resultaten door collega-onderzoekers zijn ontvangen. De Commissie meent dat de aanvrager voor het maken van de genconstructen, het genereren van enkele lijnen (inclusief de daaropvolgende fok), het uitvoeren van één of meer experimenten met de dieren en het evalueren en publiceren van de behaalde resultaten minimaal ca. vier jaar nodig heeft. In veel gevallen zal het nodig zijn om de resultaten van verschillende lijnen in hun onderlinge verband te presenteren. 8

9 Dat betekent dat naar verwachting op zijn laatst na ongeveer vijf jaar de resultaten van het onderzoek met enkele van de lijnen gepubliceerd zullen zijn. Een aanvullende argument voor een termijn van vijf jaar is dat ook de subsidieverlenende instanties (bijvoorbeeld NWO of het KWF) een evaluatiecyclus van vijf jaar hanteren. Na vijf jaar vindt vaak een tussentijdse evaluatie plaats, waarop een beslissing over verdere financiering van het onderzoeksprogramma gebaseerd wordt. Verder is het zo dat op het gebied waarop dit wetenschappelijk onderzoek zich richt, nogal wat ontwikkelingen plaatsvinden. Ook de wijze waarop transgene dieren gegenereerd worden zal zich naar verwachting de komende jaren verder ontwikkelen. Een belangrijke overweging is ook dat de ethiek met betrekking tot de beoordeling van biotechnologische handelingen bij dieren zich de komende jaren verder zal ontwikkelen. Deze ontwikkeling vloeit voort uit de aard van de toegepaste ethiek, dat immers een vakgebied is dat in reactie op ontwikkelingen in de samenleving ontstaat. Juist omdat het vakgebied dat hier getoetst wordt sterk in ontwikkeling is, kan de ethiek van dit vakgebied eveneens aan veranderingen onderhevig zijn. Concluderend meent de Commissie dat gelet op de te verwachten ontwikkelingen in het onderzoek, de ontwikkeling aangaande de biotechnologische handelingen bij dieren en de daarmee verband houdende ontwikkeling in de ethische beoordeling, geen vergunning afgegeven moet worden voor een periode van onbepaalde tijd. Ze acht in dit geval een periode van vijf jaar een redelijke termijn voor het uitvoeren van een eerste fase van het onderzoek waarvan de biotechnologische handelingen deel uitmaken. De Commissie wijst er daarbij op dat de aanvrager zelf, in aanvullende informatie die hij op verzoek van de Commissie verstrekt, aangeeft dat hij zich voor de komende vijf jaar ten doel stelt de invloed van de in de aanvraag genoemde genproducten te karakteriseren. Van het onderzoek daarna bestaat een minder duidelijk beeld. De Commissie adviseert dan ook de termijn van de vergunningverlening te beperken tot vijf jaar na afgifte van de vergunning. 7. Met betrekking tot de aantallen dieren De aanvrager geeft aan dat hij per construct tussen de 100 en 200 dieren nodig denkt te hebben voor het verkrijgen van de benodigde foundermuizen en het opzetten van een eerste fok. Voor drie tot vier lijnen per jaar zou dat op jaarbasis neerkomen op minimaal 300 en maximaal 800 muizen. De Commissie gaat ervan uit dat bij de huidige stand van de techniek gemiddeld 150 muizen nodig zijn voor het genereren van een transgene lijn. De Commissie constateert dat dit overeenkomt met het gemiddelde dat de aanvrager aangeeft (per construct tussen de 100 en 200 muizen). De Commissie meent ook op grond van gegevens van andere onderzoekers dat in een goed geoutilleerde faciliteit voor het genereren van transgenen een gemiddelde van 150 dieren per lijn zonder meer haalbaar dient te zijn. Op grond daarvan adviseert de Commissie het aantal dieren te beperken tot 3000 voor de duur van de vergunning, uitgaande van gemiddeld 4 lijnen per jaar en 150 dieren per lijn. 9

10 Advies van de Commissie biotechnologie bij dieren De Commissie biotechnologie bij dieren adviseert met betrekking tot de vergunningaanvraag met als kenmerk BD (D10), zoals samengevat in deel I van dit advies, in het kader van artikel 66, lid 3 Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, op grond van de overwegingen zoals verwoord in deel II, een vergunning te verlenen onder de volgende voorwaarden: - de dieren dienen indien ernstig ongerief ontstaat onverwijld te worden gedood; - ten behoeve van het vaststellen van de schade aan de gezondheid en het welzijn van de dieren als gevolg van het onderzoek, dient een welzijnsdagboek conform het gestelde in de Code of Practice welzijnsbewaking proefdieren te worden bijgehouden; - indien blijkt dat er elders een muizenlijn, die de aanvrager wenst te genereren, beschikbaar is, dan mag deze muizenlijn niet meer door de aanvrager gegenereerd worden; - indien de dieren aan derden ter beschikking worden gesteld, dan dient de vergunninghouder dit te melden. en onder de volgende beperkingen: - de biotechnologische handelingen mogen gedurende vijf jaar na afgifte van de vergunning uitgevoerd worden. - gedurende de gehele looptijd van de vergunning mogen maximaal 3000 muizen gebruikt worden voor het genereren van transgenen. De voorzitter, De Adjunct Secretaris, Prof. Dr. E. Schroten Drs. R. Tramper 10

11 Bijlage 1 Genen en genconstructen uit het moleculaire standaardinstrumentarium (onder meer afkomstig van muis, konijn, vuurvlieg, kwal, gist, micro-organismen en soms ook van de mens) 1. Merkergenen zoals:!" luciferase!" beta-galactosidase!" fluorescent proteïnen 2. Selectie-genen zoals:!" antibiotica-resistentie genen!" thymidine kinase!" neomycine fosfotransferase!" HmB fosfotransferase 3. Reporterconstructen 4. Weefselspecifieke promotoren 5. Cre/LoxP en Flp recombinase systeem 6. Intronsequenties en transcriptieterminatie sequenties 11