Gelet op de feiten en overwegingen als opgenomen in bijlage I bij deze beschikking,

Transcriptie

1 BESLUIT BD nr (E21) Gelet op!" de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren alsmede het Besluit biotechnologie bij dieren en de Regeling vergunning biotechnologie bij dieren;!" de aanvraag d.d. 10 oktober 2001 en de aanvulling van 6 december 2001 van de Universiteit Leiden te Leiden;!" het advies van de Commissie biotechnologie bij dieren uitgebracht op 28 januari 2002, kenmerk CBD/02.38/HL;!" het ontwerpbesluit van 6 maart 2002; Gelet op de feiten en overwegingen als opgenomen in bijlage I bij deze beschikking, BESLUIT: 1. Een vergunning als bedoeld in artikel 66, eerste lid, onderdelen a en b, van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren wordt verleend aan de Universiteit Leiden te Leiden. 2. De vergunning wordt verleend voor de werkzaamheden omschreven in beperking 2 en zoals beschreven in de aanvraag van 10 oktober 2001 en de aanvulling van 6 december 2001 met inachtneming van de in deze vergunning opgenomen voorschriften en beperkingen. Beperking 1 De biotechnologische handelingen mogen uitsluitend plaatsvinden in de Transgenese faciliteit Leiden, Zernikedreef 9 te Leiden. Beperking 2 1. De onderhavige vergunning heeft uitsluitend betrekking op het navolgende, zoals beschreven in de aanvraag van 10 oktober 2001 en de aanvulling van 6 december 2001 van de Universiteit Leiden: a) het vervaardigen van genetisch gemodificeerde muizen door middel van micro-injectie van genetisch gemodificeerde embryonale stamcellen in blastocysten, waaronder ook ES-cellen waarin grote DNA constructen in de vorm van YAC s zijn ingebracht; b) daarbij wordt gebruik gemaakt van genconstructen gebaseerd op:!" het humane DMD-gen;!" genconstructen uit het moleculaire standaardinstrumentarium (zie bijlage I bij het advies van de Commissie ). 2. waarbij in het kader van deze vergunning bij de biotechnologische handelingen maximaal 510 muizen gebruikt mogen worden; 3. de biotechnologische handelingen bij dieren, zoals beschreven in lid1 van deze beperking, dienen binnen vier jaar na dagtekening van dit besluit te zijn verricht. Voorschrift 1 Het bij de werkzaamheden betrokken personeel dient van de bepalingen van deze vergunning op de hoogte te zijn. Voorschrift 2 Indien zich (bij-)effecten voordoen, waardoor de gezondheid of het welzijn van de betrokken dieren ernstig benadeeld wordt, worden de dieren waarvan de gezondheid of het welzijn ernstig benadeeld wordt, onverwijld gedood. Van deze dieren wordt een pathologie-rapport opgesteld dat toegevoegd wordt aan het in voorschrift 5 genoemde logboek. 1

2 Voorschrift 3 Van (bij)effecten die niet als beoogd of verwacht genoemd worden in de aanvraag van de Universiteit Leiden van 10 oktober 2001 en de aanvulling van 6 december 2001 en derhalve onverwacht zijn en waardoor de gezondheid of het welzijn van de betrokken dieren ernstig benadeeld wordt, wordt onverwijld door middel van een aangetekend schrijven aan de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij melding gemaakt, onder vermelding van het nummer van deze vergunning, het gebruikte genconstruct en de waargenomen onverwachte effecten. Tevens dienen de betrokken dieren conform voorschrift twee onverwijld te worden gedood en dient een pathologie-rapport opgesteld te worden dat toegevoegd moet worden aan het in voorschrift 5 genoemde logboek. Voorschrift 4 Indien door de vergunninghouder dieren die in het kader van deze vergunning vervaardigd zijn, dan wel nakomelingen daarvan, aan derden ter beschikking worden gesteld, dan dient de vergunninghouder dit te melden aan de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, onder vermelding van het nummer van deze vergunning, de naam van de rechtspersoon waaraan de dieren ter beschikking worden gesteld, de lijn die beschikbaar gesteld wordt en, indien bekend, het doel waarvoor de betreffende dieren gebruikt zullen worden. Vergunninghouder kan dit slechts doen wanneer hij bij die overdracht aan derden bedingt dat indien deze derden betreffende dieren ook weer aan anderen ter beschikking stellen, ook zij dit dienen te melden aan de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij. Voorschrift 5 1. Gedurende het uitvoeren van de in beperking 2, eerste lid, beschreven handelingen en gedurende het onderzoek dat door de vergunninghouder met de vervaardigde genetisch gemodificeerde dieren wordt verricht, wordt een logboek of database als bedoeld in de Code of Practice, welzijnsbewaking van proefdieren van de Keuringsdienst van Waren bijgehouden. 2. Het logboek of de database, beschreven in het eerste lid, omvat tenminste de volgende gegevens:!" het aantal dieren gebruikt bij de biotechnologische handeling!" het aantal dieren dat de genetische modificatie (chimaera en transgenen) bezit!" gegevens met betrekking tot de algemene gezondheids- en welzijnstoestand van de bij het onderzoek betrokken dieren, te weten: de eetlust, het gewichtsverloop, het gedrag van de dieren, en gegevens met betrekking tot eventuele opvallende kenmerken of afwijkingen van de genetisch gemodificeerde dieren (chimaera en transgenen) 3. Het logboek of de database, beschreven in het eerste lid, dient aanwezig te zijn in de inrichting waar de betrokken dieren gehuisvest zijn. 4. De vergunninghouder is verplicht aan toezichthoudende ambtenaren op hun verzoek inzage te verlenen in het logboek of de database. Op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren bestaat in ieder geval de bevoegdheid tot onmiddellijke schorsing, intrekking of wijziging van deze beschikking indien wordt gehandeld in strijd met de aan deze vergunning verbonden voorschriften of met de beperkingen waaronder deze vergunning is verleend. Een belanghebbende kan tegen dit besluit beroep instellen bij het College van Beroep voor het bedrijfsleven. Het beroepschrift moet -vergezeld van een afschrift van dit besluit- binnen zes weken na de dag van verzending van dit besluit worden verzonden naar: Het College van Beroep voor het bedrijfsleven Postbus EZ Den Haag. 2

3 Voor de behandeling van het beroepsschrift is een griffierecht verschuldigd, dat voor natuurlijke personen 109,- bedraagt en voor andere dan natuurlijke personen 218,- bedraagt. s-gravenhage, DE MINISTER VAN LANDBOUW, NATUURBEHEER EN VISSERIJ, mr L.J. Brinkhorst 3

4 Bijlage I bij besluit BD nr (E21) Gelezen de aanvraag van 10 oktober 2001 en de aanvulling van 6 december 2001 van de Universiteit Leiden te met het verzoek om een vergunning als bedoeld in artikel 66, eerste lid, onderdeel a en b, van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, in het kader van het Besluit biotechnologie bij dieren; en gelet op het ontwerpbesluit van 6 maart 2002; Aan het besluit liggen de volgende feiten en overwegingen ten grondslag, I. Aanvraag De aanvraag en de aanvulling hebben betrekking op a) het vervaardigen van genetisch gemodificeerde muizen door middel van micro-injectie van genetisch gemodificeerde embryonale stamcellen in blastocysten, waaronder ook ES-cellen waarin grote DNA constructen in de vorm van YAC s zijn ingebracht; b) daarbij wordt gebruik gemaakt van genconstructen gebaseerd op:!" het humane DMD-gen;!" genconstructen uit het moleculaire standaardinstrumentarium (zie bijlage I bij het advies van de Commissie ); c) waarbij in het kader van deze vergunning bij de biotechnologische handelingen maximaal 510 muizen nodig zijn voor het verkrijgen van drie transgene lijnen; d) waardevolle transgene lijnen zullen behouden blijven door middel van cryopreservatie (invriezen) van embryo s en sperma; e) biotechnologische handelingen die verricht zullen worden gedurende een periode van vier jaar. Doel van het onderzoek is het ontwikkelen van een muismodel voor Duchenne spierdystrofie (DMD) waarin kan worden onderzocht of een gentherapie, waarmee in vitro reeds resultaten zijn geboekt, ook in vivo het gewenste effect heeft. DMD is één van de meest frequente erfelijke kinderziekten en wordt gekenmerkt door zeer ernstige, progressieve spierzwakte die uiteindelijk leidt tot het overlijden van de patiënt nog voor het dertigste levensjaar. De spierzwakte wordt veroorzaakt door een tekort aan het eiwit dystrofine dat belangrijk is voor de structuur en het functioneren van de spiervezel. Als gevolg van een kleine mutatie is het DMDgen, dat voor dystrofine codeert, onleesbaar geworden en kunnen deze patiënten geen functioneel eiwit maken. Gebleken is dat er ook een vorm bestaat met een ernstiger mutatie in het gen, maar een milder ziektebeeld. Dit komt doordat ondanks de grotere mutatie het gen leesbaar is gebleven. Deze patiënten hebben een normale levensverwachting. Het onderzoek richt zich op het ontwikkelen van een gentherapie die gebaseerd is op het omzetten van de eenvoudige mutatie naar de grotere mutatie waardoor het gen weer leesbaar wordt en de patiënten weer een grotendeels functioneel eiwit kunnen maken. Hierdoor zullen de patiënten weer een normale levensverwachting krijgen. De onderzoekers hebben met deze therapie in vitro reeds resultaten geboekt. II. Procedure De procedure is conform en krachtens het bepaalde in het Besluit biotechnologie bij dieren uitgevoerd. Overzicht van de procedure Ontvangst aanvraag Publicatie ontvangst van de aanvraag Verzoek aanvullende informatie naar aanvrager Ontvangst aanvullende informatie Ontvangst advies van de Commissie Biotechnologie bij dieren 4

5 Ontwerpbesluit III. Ingewonnen advies Het ontwerpbesluit is genomen op basis van de aanvraag met de aanvulling hierop en het advies van de Commissie biotechnologie bij dieren (verder: de Commissie) van 28 januari 2002, kenmerk CBD/02.38/HL. Er is kennisgeving gedaan van het ontwerpbesluit en het ontwerpbesluit is ter inzage gelegd. Door gebrek aan belangstelling heeft er geen hoorzitting plaatsgevonden. Er zijn geen schriftelijke bedenkingen ingebracht tegen het ontwerpbesluit. Het besluit verschilt derhalve niet van het ontwerpbesluit. Samengevat meent de Commissie dat: de aanvraag een onderzoek betreft dat wetenschappelijk van belang is, omdat het een bijdrage kan leveren aan het verwerven van nieuwe inzichten in gentherapeutische behandelingen van DMD in het bijzonder en zijn uitstraling kan hebben naar andere gebieden. Maatschappelijk acht de Commissie het onderzoek van belang omdat het zich richt op een aandoening bij kinderen die sterk invaliderend is en waarbij een sterk verminderde levensverwachting ontstaat. De verworven inzichten kunnen een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van nieuwe vormen van de behandeling van de ziekte van Duchenne. Verder stelt de Commissie vast dat het onderzoek mede wordt gefinancierd door collectebusfondsen als het Prinses Beatrixfonds en de Muscular Dystrophy Association. Deze organisaties maken bij het toekennen van subsidies en financiering voor onderzoek gebruik van onafhankelijke vakgenoten die het onderzoek beoordelen. Voor de Commissie is dat een reden om aan te nemen dat het onderzoek wetenschappelijk van belang, van goede kwaliteit en haalbaar is. Op grond van al hetgeen hiervoor is gesteld, is de Commissie van mening dat het hier gaat om onderzoek waarvoor het verbod op het verrichten van biotechnologische handelingen, zoals dat is omschreven in de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, kan worden opgeheven. De Commissie heeft ook bekeken of er reële alternatieven voor dit onderzoek bestaan. Ze heeft geconstateerd dat dat niet het geval is. Het effect van de te onderzoeken genen kan op dit moment slechts onderzocht worden in een geheel (intact) dier. De vraag naar het bestaan van eventuele alternatieven is een belangrijk onderdeel van de ethische toets die de Commissie op grond van de wet dient uit te voeren. Omdat naar de mening van de Commissie zulke alternatieven niet bestaan, kan de opheffing van het verbod gehandhaafd blijven. De Commissie heeft verder nagegaan of de dieren als gevolg van de genetische modificaties eventueel schade aan gezondheid en welzijn zullen ondervinden. De Commissie heeft geconstateerd dat de dieren normaal gesproken geen schade aan gezondheid en welzijn zullen ondervinden als gevolg van de genetische modificaties. Tijdens de experimenten met de dieren kunnen bepaalde conditionele genetische veranderingen bij de dieren worden geïnduceerd. Ook dit zal naar verwachting niet tot extra schade aan gezondheid en welzijn leiden. Het kan echter niet geheel worden uitgesloten dat als gevolg van onvoorziene effecten, schade aan gezondheid en welzijn optreedt. De Commissie meent dat deze mogelijke schade, gelet op het belang van de doelstelling, niet onaanvaardbaar is, mits de onderzoekers de muizen intensief observeren en, in het geval ernstig ongerief optreedt, doden. De Commissie heeft verder bekeken of door de biotechnologische handelingen de genotypische en fenotypische integriteit aangetast zal worden. De Commissie constateert dat de genotypische integriteit zeker en de fenotypische integriteit aangetast zal zijn. Bij sommige muizen bestaat de kans dat deze aantasting van de fenotypische integriteit gering tot matig zal zijn. Hoewel de Commissie bij haar oordeel rekening houdt met het feit dat er in de samenleving met name ethische bezwaren bestaan tegen een dergelijke aantasting van de genoemde integriteit, bezwaren die geleid hebben tot wettelijke maatregelen op het terrein van biotechnologie bij dieren, gaat het er naar de mening van de Commissie om of deze ethische bezwaren doorslaggevend zijn, met andere woorden van groter moreel gewicht dan de waarde 5

6 van de te verwachten baten. De Commissie meent dat het criterium genoemd in artikel 66, lid 3 onder b van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren aldus dient te worden uitgelegd. Op grond van het voorgaande komt de Commissie tot de conclusie dat het in de onderhavige aanvraag gaat om onderzoek dat zowel wetenschappelijk als maatschappelijk van substantieel belang is en waarvoor geen reële alternatieven bestaan. De Commissie concludeert verder dat de gezondheid en het welzijn van de dieren kan worden aangetast en dat er in termen van de aantasting van de integriteit van dieren ethische bezwaren naar voren gebracht kunnen worden, maar dat deze beide overwegingen met betrekking tot deze vergunningaanvraag naar haar mening niet doorslaggevend zijn, en samen niet opwegen tegen het belang van het doel van het onderzoek. Dat belang is namelijk hierin gelegen dat de verworven inzichten tot een realistische behandeling van een ernstige erfelijke kinderziekte kunnen leiden. De Commissie acht derhalve de biotechnologische handelingen waarvoor vergunning is aangevraagd aanvaardbaar. Aanvullend wil de Commissie nog opmerken dat de hiervoor uiteengezette afweging met betrekking tot de aanvaardbaarheid van de biotechnologische handelingen uitsluitend betrekking heeft op het onderzoek waarvoor de aanvraag is ingediend. Ze is zich echter bewust van de mogelijkheid dat de aanvragers de gegenereerde muizenlijnen voor andersoortig onderzoek beschikbaar zullen stellen aan derden. Ze heeft daar in beginsel geen bezwaar tegen, omdat op die manier voorkomen kan worden dat dezelfde muizenlijn door anderen opnieuw gegenereerd wordt. Aangezien dit andersoortige onderzoeksdoel niet door de Commissie getoetst is, acht ze het echter wel van belang om op de hoogte te worden gesteld indien de gegenereerde muizenlijnen aan derden ter beschikking worden gesteld en voor welk doel dit geschiedt. De Commissie meent derhalve dat als voorwaarde in de vergunning opgenomen zou moeten worden, dat indien de gegenereerde muizenlijnen aan derden te beschikking worden gesteld, de vergunninghouder dit dient te melden. De Commissie biotechnologie bij dieren adviseert (...) een vergunning te verlenen onder de volgende voorwaarden: #" de dieren dienen indien ernstig ongerief ontstaat onverwijld te worden gedood; #" ten behoeve van het vaststellen van de schade aan de gezondheid en het welzijn van de dieren als gevolg van het onderzoek, dient een welzijnsdagboek conform het gestelde in de Code of Practice welzijnsbewaking proefdieren te worden bijgehouden; #" indien blijkt dat er elders een muizenlijn, die de aanvrager wenst te genereren, beschikbaar is, dan mag deze muizenlijn niet meer door de aanvrager gegenereerd worden; #" indien de dieren aan derden ter beschikking worden gesteld, dan dient de vergunninghouder dit te melden; De vergunningverlener deelt het standpunt van de Commissie en neemt dit advies over. IV. Wettelijk kader en beoordeling Een vergunning tot het verrichten van biotechnologische handelingen bij dieren kan op grond van artikel 66 van de Gezondheids- en welzijnswet bij dieren slechts worden verleend indien naar het oordeel van de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij tegen de handelingen 1. geen ethische bezwaren bestaan en 2. de handelingen geen onaanvaardbare gevolgen hebben voor de gezondheid en het welzijn van dieren. Op grond van artikel 66, vijfde lid, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren kunnen aan een vergunning voorschriften worden verbonden en kan een vergunning onder beperkingen worden verleend. 6

7 Op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren kan een vergunning in ieder geval met onmiddellijke ingang worden geschorst, gewijzigd of ingetrokken indien wordt gehandeld in strijd met de aan de vergunning verbonden voorschriften of met de beperkingen waaronder de vergunning is verleend. Voorafgaand aan zijn beslissing op een aanvraag voor een vergunning dient de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij de Commissie biotechnologie bij dieren als bedoeld in artikel 69 van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren te horen (zie onderdeel III, voorgaand). De Commissie is van mening dat: De aanvrager geeft aan dat hij bij het bepalen van de aantallen benodigde muizen voor het genereren van een transgene lijn rekening heeft gehouden met een lagere efficiëntie dan gebruikelijk. Dit houdt onder andere verband met het feit dat gebruik wordt gemaakt van andere dan de gebruikelijke muizenstammen. Er wordt met name gebruik gemaakt van de C57BL6 inteeltstam. De aanvrager geeft aan per lijn ca. 170 dieren nodig te hebben. De Commissie is van mening dat een dergelijk aantal, gelet op de huidige stand van de techniek, aanvaardbaar is. De ervaring leert dat het werken met de genoemde inteeltstam minder efficiënt verloopt. Daar staat echter tegenover dat uiteindelijk veel minder muizen nodig zijn om een geschikte lijn te verkrijgen (te weten de beoogde modificatie in de juiste muizenstam) omdat er minder terugkruisingen nodig zijn. Deze conclusie en overwegingen van de Commissie biotechnologie bij dieren worden onderschreven en overgenomen door de vergunningverlener. Ad 1. Toetsing op ethische bezwaren Het oordeel of ethische bezwaren bestaan is afhankelijk van de (deels samenhangende) beantwoording van de volgende vragen: 1. Is de doelstelling van het onderzoek zodanig belangwekkend dat een opheffing van het verbod op het verrichten van biotechnologische handelingen bij dieren in principe acceptabel kan zijn? 2. Bestaat er een reëel alternatief voor het onderzoek? 3. Indien de handeling op korte of langere termijn negatieve effecten heeft of kan veroorzaken (aantasting van de integriteit van dieren, gevolgen voor individuele dieren, gevolgen voor gezondheid en welzijn van mensen), zijn deze effecten - in het licht van het belang van het onderzoek - zodanig dat de mogelijke gevolgen onaanvaardbaar zijn? Beoordeling Ten aanzien van de doelstelling is de Commissie biotechnologie bij dieren ondermeer van mening dat: De doelstelling van het onderzoek is een muismodel te genereren waarmee onderzocht kan worden of een gentherapie, waarmee in vitro resultaten zijn geboekt, ook in een muismodel een gewenst effect heeft. Het gaat allemaal om de aandoening die Duchenne spierdystrofie (DMD) wordt genoemd. Het is een erfelijke aandoening die bij 1 op de 3500 mannelijke geboortes voorkomt en die wordt gekenmerkt door ernstige spierzwakte die met de jaren steeds ernstiger wordt. De meeste patiënten zijn voor hun twaalfde levensjaar afhankelijk van een rolstoel en overlijden al voor het dertigste levensjaar. Het gaat hier dus om een ernstige erfelijke kinderziekte. Bekend is dat de ziekte wordt veroorzaakt door een eenvoudige mutatie in het DMD-gen. Dat gen mist een onderdeel waardoor het onleesbaar geworden is. Uit onderzoek is gebleken dat er een ziektebeeld bestaat (Beckers spierdystrofie) waarbij een veel ernstiger mutatie in het MDM-gen is opgetreden maar waarbij een veel milder ziektebeeld ontstaat. Patiënten met een dergelijke mutatie in het MDM-gen hebben ook een normale levensverwachting. Dat komt omdat door de grotere mutatie het gen wel leesbaar is gebleven. Doel van dit onderzoek is om een gentherapie te ontwikkelen waarbij de eenvoudigere mutatie van het gen wordt 7

8 omgezet in een ernstiger mutatie waardoor de ernst van de aandoening afneemt en de levensverwachting weer normaal wordt. Het onderzoek waarvoor vergunning wordt aangevraagd is naar de mening van de Commissie wetenschappelijk van belang omdat het een bijdrage kan leveren aan het verwerven van nieuwe inzichten in gentherapeutische behandelingen van DMD in het bijzonder en zijn uitstraling kan hebben naar andere gebieden Verder is het naar haar mening maatschappelijk van belang omdat het probeert (middels een te genereren transgeen proefdiermodel) de hypothese, die op grond van experimenten in cellijnen aannemelijk lijkt, te testen. Als blijkt dat de gentherapie (waarbij gebruik wordt gemaakt van kleine synthetische RNA-moleculen) in het muizenmodel werkt dan lijkt een stap te zijn gezet in de richting van de behandeling van een ernstige kinderziekte. (...) Ten aanzien van de beschikbaarheid van reële alternatieven overweegt de Commissie biotechnologie bij dieren ondermeer: Door de wijze waarop de directe doelstelling van het onderzoek is geformuleerd, is er in feite geen alternatief zonder het gebruik van dieren denkbaar. De hypothese is in vitro uitgebreid getest en vormt de aanleiding om de stap naar een proefdiermodel te zetten. Lagere diersoorten zijn voor dit onderzoek niet geschikt omdat ze geen spierweefsel bezitten dat vergelijkbaar is met dat van de mens. Muizen zijn als diermodel voor dit soort genetisch onderzoek een geschikte kandidaat gebleken. Gelet op de doelstelling van de biotechnologische handelingen zijn er, in het licht van de stand van het wetenschappelijk en technologisch onderzoek, naar de mening van de Commissie op dit moment geen reële alternatieven beschikbaar. De Commissie wenst echter wel op te merken dat de aanvrager nauwlettend in de gaten dient te houden of, op het ogenblik dat de biotechnologische handelingen uitgevoerd gaan worden om een bepaalde muizenlijn te maken, een dergelijke muizenlijn elders al niet aanwezig en beschikbaar is. Indien elders een voor dit onderzoek geschikte muizenlijn beschikbaar is, dan is de Commissie van mening dat er een reëel alternatief bestaat en dient de aanvrager de houder van die muizenlijn te verzoeken om daarvan gebruik te mogen maken. (...) De Commissie wenst daarmee aan te geven dat doublures in de biotechnologische handelingen bij dieren zoveel mogelijk voorkomen dienen te worden. Ten aanzien van de mate van aantasting van de integriteit van de dieren overweegt de Commissie ondermeer: In het Nee, tenzij beleid ten aanzien van biotechnologie bij dieren zijn biotechnologische handelingen bij dieren niet alleen problematisch vanwege de mogelijke effecten op de gezondheid en welzijn van de dieren, maar ook omdat door middel van het veranderen van genetisch materiaal de eigenheid van het dier door de mens wordt veranderd. Door het genetisch modificeren van dieren, zoals hier wordt bedoeld, worden hun eigenschappen doelbewust en gericht gewijzigd ten nutte van de mens. Deze genetische modificaties worden omschreven als een aantasting van de genotypische integriteit van het dier. Daarbij gaat het om andere zaken dan die bij de beoordeling van de aantasting van gezondheid en welzijn een rol spelen. In dit onderzoek worden aan het genoom van de muis DNA-constructen toegevoegd. Hierdoor zal de genotypische integriteit van het dier aangetast worden. Om vervolgens de mate van aantasting van de fenotypische integriteit te beoordelen let de Commissie vooral op de veranderingen in fenotypische kenmerken zoals het gedrag, het uiterlijk, de mate van zelfredzaamheid, de fenotypische identiteit en de (toegenomen) bevattelijkheid voor ziekte(n) van het dier. Als gevolg van de biotechnologische handelingen zullen naar verwachting bij de meeste muizen geen verstoringen optreden in de normale fysiologie. Dat is echter niet zeker. Daarnaast wordt gebruik gemaakt van conditionele genetische modificaties in de muizen waardoor als het ware een in de tijd te manipuleren negatieve eigenschap bij de muis tot expressie kan worden gebracht. Het feit dat die kans (op het zich ontwikkelen van een negatieve eigenschap) bij de gemodificeerde muizen is ingebouwd, beschouwt de Commissie als een aantasting van de fenotypische integriteit van de dieren. Indien spierzwakte bij de muizen optreedt als gevolg van het effectueren van de 8

9 conditionele (negatieve) eigenschap van de muis zal naar de mening van de Commissie daarnaast ook sprake zijn van een geringe tot matige aantasting van die fenotypische integriteit. Het aantal bij de biotechnologische handelingen betrokken muizen bedraagt in totaal maximaal 510. Het gebruik van dit aantal dieren wordt door de vergunningverlener, gelet op het belang van het onderzoek, acceptabel geacht. Conclusie:Gelet op de bovenvermelde overwegingen van de Commissie biotechnologie bij dieren, welke overwegingen door de vergunningverlener worden overgenomen, gelet op het doel van het beschreven onderzoek, gelet op het ontbreken van reële alternatieven, gelet op de niet op voorhand onaanvaardbaar geachte aantasting van integriteit van de dieren, gelet op het aantal dieren dat ten behoeve van het vervaardigen van de genetisch gemodificeerde muizen wordt gebruikt en gelet op de conclusie van de Commissie biotechnologie bij dieren dat genoemde ethische bezwaren niet opwegen tegen het belang van de doelstelling van onderzoek en derhalve niet onaanvaardbaar worden geacht- welke conclusie wordt onderschreven en overgenomen-, wegen de ethische bezwaren tegen het generen van genetisch gemodificeerde muizen, waarin genen worden ingebracht die betrokken zijn bij het ontstaan van Duchenne spierdystrofie, niet op tegen het belang van de doelstelling van het onderzoek. Ad 2. Toetsing op gezondheid en welzijn van dieren Het oordeel of onaanvaardbare effecten op de gezondheid en het welzijn van dieren optreden wordt geveld op grond van een beoordeling van de mogelijke gezondheids- en welzijnsrisico s verbonden aan de voorgenomen werkzaamheden en is afhankelijk van de (deels samenhangende) beantwoording van de volgende vragen: 1. In welke mate wijzigen de biotechnologische handelingen de normale fysiologie van het dier? 2. Heeft de wijziging van de normale fysiologie van het dier naar verwachting negatieve gezondheids- en welzijnseffecten? 3. Indien de biotechnologische handelingen naar verwachting negatieve gezondheids- en welzijnseffecten kunnen hebben, zijn deze effecten zodanig dat de gevolgen - gelet op het belang van het onderzoek - onaanvaardbaar zijn? Beoordeling De Commissie biotechnologie bij dieren overweegt ondermeer het volgende: De aanvrager geeft aan dat de muizen naar verwachting weinig nadelige gevolgen van de genetische modificatie zullen ondervinden. Bij twee van de drie te genereren lijnen is het eigen DMD-gen nog actief. Bij de derde lijn waarin het DMD-gen is uitgeschakeld lijkt het verwante eiwit utrofine bij de muis de functie van het dystrofine grotendeels over te nemen. Deze dieren vertonen geen ziektesymptomen en hebben geen verminderde levensduur. Bij dit onderzoek wordt bovendien gebruik gemaakt van zogenaamde conditionele genetische modificaties (conditionele knock-outs). Dit is een methode waarmee het tot expressie komen van een genetische modificatie niet alleen wat betreft plaats (bepaalde celtypen), maar ook wat betreft tijdstip gereguleerd kan worden. Door de muis bijvoorbeeld een bepaald hormoon toe te dienen wordt de conditionele modificatie gerealiseerd. Dergelijke conditionele modificaties verkleinen de kans op langdurig ongerief. Onvoorspelbaar is echter ook hier of er nog andere nadelige gevolgen zullen optreden en hoe ernstig die zullen zijn. Naar de mening van de Commissie valt niet uit te sluiten dat toch ernstig ongerief kan ontstaan. De Commissie meent op grond hiervan dat, indien als gevolg van de biotechnologische handelingen, voorzien of onvoorzien, ernstig ongerief optreedt, de dieren 9

10 onverwijld dienen te worden gedood, zodat de schade aan de gezondheid en het welzijn van de dieren van korte duur zal zijn. Om de schade aan de gezondheid en het welzijn, die bij dit onderzoek eventueel optreedt, vast te kunnen stellen, meent de Commissie dat door de onderzoekers een welzijnsdagboek conform het gestelde in de Code of Practice welzijnsbewaking van proefdieren van de Keuringsdienst van Waren dient te worden bijgehouden, waarin de verrichte handelingen (ingrepen) en het verloop van het welzijn alsmede de genomen maatregelen worden vastgelegd. Conclusie: De mogelijk optredende negatieve effecten op de gezondheid en het welzijn van de dieren in het kader van dit onderzoek worden, gelet op bovenstaande overwegingen van de Commissie biotechnologie bij dieren, welke overwegingen door de vergunningverlener worden onderschreven en overgenomen, gelet op het doel van het onderzoek, gelet op het ontbreken van reële alternatieven, gelet op het aantal dieren dat ten behoeve van het vervaardigen van de genetisch gemodificeerde muizen wordt gebruikt en gelet op de conclusie van de Commissie biotechnologie bij dieren dat de bezwaren op grond van de aantasting van de gezondheid en het welzijn van de dieren niet opwegen tegen het belang van het onderzoek, mits ernst en duur van de schade voor de dieren beperkt wordt, niet onaanvaardbaar geacht, mits de dieren gedood worden bij verdenking van ernstig leed (zie voorschrift 2 en het navolgende onder V). De procedure is krachtens en conform het bepaalde in het Besluit biotechnologie bij dieren uitgevoerd. Door de aanvraag, de aanvulling hierop en het advies van de Commissie heeft de vergunningverlener de nodige gegevens omtrent de relevante feiten en de af te wegen belangen verzameld. Tevens heeft hij er op toe gezien dat de advisering door de Commissie zorgvuldig heeft plaats gevonden. De vergunningverlener onderschrijft de argumenten van de Commissie en neemt deze over. Gelet op het bovenstaande is de vergunningverlener van mening dat er geen sprake is van handelingen die onaanvaardbare gevolgen hebben voor de gezondheid of het welzijn van dieren. De ethische bezwaren wegen niet op tegen het belang van de doelstelling van het onderzoek. Derhalve kan een vergunning verleend worden, onder de navolgende beperkingen en voorschriften. V Beperkingen en voorschriften Beperkingen De bij beperking 1 en 2 gestelde beperkingen zijn in overeenstemming met het gestelde in de aanvraag en de aanvulling daarop. In de overwegingen bij haar advies merkt de Commissie op dat door de aanvrager nauwlettend in de gaten gehouden dient te worden of er niet al, op het ogenblik dat de biotechnologische handelingen uitgevoerd gaan worden om een bepaalde muizenlijn te maken, een dergelijke muizenlijn elders (bijvoorbeeld in het buitenland) aanwezig en beschikbaar is. Indien elders een relevante muizenlijn aanwezig en beschikbaar is, is de Commissie van mening dat er een reëel alternatief bestaat en dient de aanvrager de houder van die muizenlijn te verzoeken om daarvan gebruik te mogen maken. De Commissie wenst daarmee aan te geven dat doublures in de biotechnologische handelingen bij dieren zoveel mogelijk voorkomen dienen te worden. Vergunningverlener onderschrijft dat doublures in het verrichten van biotechnologische handelingen zoveel mogelijk voorkomen dienen te worden, maar is van mening dat het onnodig is dit onderdeel van het advies van de Commissie in de vorm van een beperking over te nemen. Op het moment van beoordeling van een vergunningaanvraag voor het verrichten van biotechnologische handelingen bij dieren wordt er gekeken of er alternatieven voor deze handelingen bestaan. Indien dit het geval is, wordt geen vergunning verleend. Naast de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren is de Wet op de Dierproeven (WOD) onverkort van toepassing. Het maken van transgene dieren is een dierproef in het kader van de Wet op de Dierproeven (WOD). De vergunninghouder ex. artikel 2 WOD is, op grond van artikel 10a 10

11 WOD, verplicht dierproeven voor advies voor te leggen aan een dierexperimentencommissie ex. artikel 18a WOD. Bij de beoordeling van een dergelijk verzoek dienen de meest recente ontwikkelingen met betrekking tot de beschikbaarheid van de in het kader van een dierproef te vervaardigen genetisch gemodificeerde muizen betrokken te worden. Bovendien mag, op grond van artikel 10, eerste lid, aanhef en onder a, van de Wet op de Dierproeven een dierproef niet worden verricht indien naar de algemene kenbare, onder deskundigen heersende opvatting, het doel ook kan worden bereikt door middel van een dierproef waarbij minder dieren kunnen worden gebruikt. Derhalve dient in het geval een te vervaardigen transgeen dier reeds beschikbaar is, daarvan gebruik gemaakt te worden. Dit laat onverlet dat op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren de bevoegdheid bestaat tot wijziging van een beschikking, indien na de verlening van de vergunning is gebleken van feiten en omstandigheden die, waren zij bekend op het moment van de verlening van de vergunning, aanleiding zouden zijn geweest om de aanvraag te wijzigen dan wel af te wijzen. Voorschriften Er worden 5 voorschriften bij de vergunning gesteld. Op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren kan een vergunning ondermeer met onmiddellijke ingang geschorst of gewijzigd worden dan wel worden ingetrokken indien na de verlening van de vergunning is gebleken van feiten en omstandigheden die, waren zij bekend op het moment van de verlening van de vergunning, aanleiding zouden zijn geweest om de aanvraag te wijzigen dan wel af te wijzen. Omdat veranderingen in de integriteit, de normale fysiologie en het functioneren van de proefdieren ten gevolge van het toevoegen van de genoemde genen niet te voorspellen zijn, wordt het- overeenkomstig het gestelde in de aanvraag en advies van de Commissie biotechnologie bij dieren- van belang geacht dat de dieren die onnodig ernstig ongerief ondervinden worden gedood. De Commissie meent dat bij ernstig ongerief de dieren onverwijld dienen te worden gedood. De vergunningverlener onderschrijft dit advies. Hiertoe is voorschrift 2 opgenomen. Omdat vergunningverlener meer inzicht wil krijgen in de aard van mogelijk optredend ernstig ongerief, is zowel voorschrift 2 als voorschrift 3 uitgebreid met de eis dat van de dieren die onverwijld gedood werden vanwege ernstig ongerief een pathologie-rapport dient te worden opgesteld. Dit pathologie-rapport dient toegevoegd te worden aan het logboek zoals bijgehouden wordt op grond van voorschrift 5, zodat het inzichtelijk is voor bevoegde ambtenaren van de controlerende instanties. Daarnaast wordt het van belang geacht dat onverwachte effecten op de gezondheid of het welzijn van dieren gemeld worden. Hiertoe is voorschrift 3 opgenomen en dient de vergunninghouder, in overeenstemming met het advies van de Commissie biotechnologie bij dieren, op basis van voorschrift 5 een logboek of een database als bedoeld in de Code of Practice welzijnsbewaking van proefdieren van de Keuringsdienst van Waren bij te houden. In het logboek of de database dienen gegevens over de gezondheids- en welzijnstoestand [eetlust, gewichtsverloop, het gedrag van de dieren en eventuele opvallende kenmerken of afwijkingen van de genetisch gemodificeerde dieren (chimaera's en transgenen)] doelmatig, dat wil zeggen inzichtelijk voor de controlerende instantie en met een zodanige regelmaat dat het verloop van de gezondheids- en welzijnstoestand weergegeven wordt, vermeld te worden. Eveneens dient in het logboek vermeld te worden!" het aantal dieren gebruikt bij de biotechnologische handeling!" het aantal dieren dat de genetische modificatie (chimaera's en transgenen) bezit. Hierbij kan gebruik worden gemaakt van de Code of Practice welzijnsbewaking van proefdieren van de Keuringsdienst van Waren (zie hoofdstuk 6) en indien gewenst kan ook 11

12 gebruik gemaakt worden van de aantekeningen die reeds gemaakt dienen te worden op basis van artikel 15 WOD juncto artikel 10 Dierproevenbesluit, welke aantekeningen daartoe zodanig aangevuld dienen te worden dat alle voorgenoemde gegevens vermeld worden. Vergunningverlener heeft overeenkomstig het advies van de Commissie besloten tot het toevoegen van voorschrift 4 waarin wordt gesteld dat indien vergunninghouder door hem gegenereerde muizenlijnen ter beschikking stelt aan derden hij dit dient te melden aan vergunningverlener, onder vermelding van het nummer van deze vergunning, de naam van de rechtspersoon waaraan de lijn beschikbaar wordt gesteld en, indien bekend, het doel waarvoor de dieren gebruikt gaan worden. Voorts heeft vergunningverlener gesteld dat vergunninghouder de door hem gegenereerde muizen-lijnen alleen ter beschikking aan derden mag stellen wanneer hij bij die overdracht bedingt dat indien deze derden betreffende dieren ook weer aan anderen ter beschikking stellen, ook zij dit dienen te melden aan de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij. Het doel van dit voorschrift is het verkrijgen van meer inzicht in hoe vaak, waarom en aan wie transgene dieren worden afgestaan, omdat er nog veel onbekend is omtrent terbeschikkingstelling aan derden. Opdat de beperkingen en voorschriften van deze vergunning nageleefd worden, wordt in voorschrift 1 bepaald dat het bij de werkzaamheden betrokken personeel van de bepalingen van deze vergunning op de hoogte dient te zijn