Inkomend toerisme in Zeeland

Transcriptie

1 KENNISCENTRUM (KUST)TOERISME Inkomend toerisme in Zeeland J A A R G A N G 3

2 Colofon Dit themarapport is een uitgave van het Kenniscentrum (Kust)toerisme en wordt mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Pieken in de Delta Zuidwest-Nederland Copyright 2010, Kenniscentrum (Kust)toerisme Overname van informatie uit deze publicatie is toegestaan, mits met bronvermelding. Bij het samenstellen van dit rapport is de grootste zorgvuldigheid betracht, het Kenniscentrum (Kust)toerisme is echter niet aansprakelijk voor enige directe of indirecte schade als gevolg van de aangeboden informatie uit deze publicatie. Voor meer informatie: Kenniscentrum (Kust)toerisme Internet: Fotografie: Thijs Tuurenhout Holland-mediabank Grafische vormgeving: Druk: Drukkerij ADZ Oplage: 250 stuks

3 Inkomend toerisme in Zeeland

4 4 Inkomend toerisme in Zeeland

5 Inhoudsopgave Inleiding Onderzoek Inkomend toerisme NBTC Deel 1: Ontwikkeling inkomend toerisme in Nederland Motief Profiel Zoek & Boek Vervoer Bezoekgedrag Bestedingen Waardering Deel 2: Ontwikkeling inkomend toerisme in Zeeland Motief Profiel Zoek & Boek Vervoer Bezoekgedrag Bestedingen Waardering Deel 3: Samenvatting en conclusies Inkomend toerisme in Zeeland

6 6 Inkomend toerisme in Zeeland

7 Inleiding Toerisme is wereldwijd één van de belangrijkste groeisectoren en is daarom ook voor de Nederlandse economie van groot belang. NBTC (2010) meldt dat de totale bestedingen aan toerisme in 2009 ongeveer 35 miljard euro bedroegen en dat de werkgelegenheid in ons land die daarmee samenhangt goed is voor zo n banen. In 2009 bezochten miljoenen buitenlandse bezoekers ons land. Deze bezoekers zijn grofweg in te delen in toeristen die meerdere dagen in Nederland blijven en dagjesmensen die voornamelijk uit de aangrenzende landen komen. Dit rapport richt zich op het inkomend toerisme in Nederland, dat in 2009 goed was voor 9,9 miljoen bezoekers. De verwachting is dat het inkomend toerisme de komende jaren gaat groeien (NBTC, 2010). Deze themapublicatie Inkomend toerisme in Zeeland van het Kenniscentrum (Kust)toerisme is geschreven voor de toeristisch-recreatieve ondernemers in Zeeland zodat de nodige kennis van de huidige markt van inkomend toerisme opgedaan kan worden. Deze kennis biedt belangrijke bouwstenen voor een succesvolle aanpak van kansen in het inkomend toerisme en tevens voor de marketing en promotie van Zeeland in de komende jaren. Dit rapport biedt eerst inzicht in het inkomend toerisme in Nederland en zoomt dan verder in op de provincie Zeeland. Hierbij worden vragen beantwoord als: Waar komen de buitenlandse gasten vandaan? In welk gezelschap reist men? Welke activiteiten worden ondernomen? Hoeveel besteden zij? In het laatste deel van de publicatie worden conclusies getrokken met betrekking tot de kansen en mogelijkheden die de markt van het inkomend toerisme biedt voor Zeeuwse toeristisch-recreatieve ondernemers. Het rapport is ingedeeld aan de hand van het reisproces van de buitenlandse toerist dat door het NBTC (2010) in kaart is gebracht. Inkomend toerisme in Zeeland 1

8 Onderzoek Inkomend toerisme NBTC Deze themapublicatie is samengesteld aan de hand van de onderzoeken naar inkomend toerisme van het Nederlands Bureau voor Toerisme & Congressen (NBTC) in nauwe samenwerking met het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en onderzoeksbureau Blauw. Eens in de drie jaar voeren deze partijen een grootschalig onderzoek uit met het doel het bezoekgedrag van buitenlandse toeristen in kaart te brengen. Dit Onderzoek Inkomend Toerisme legt de focus op buitenlandse toeristen die voor een meerdaags verblijf naar Nederland komen, voor vakantie of met een zakelijk motief. Omdat dit onderzoek in de jaren 2000 en 2005 ook is uitgevoerd, kunnen er vergelijkingen gemaakt worden en trends inzichtelijk worden gemaakt. Voor het laatste Onderzoek Inkomend Toerisme in zijn er van mei 2008 tot en met oktober 2009 steekproefsgewijs ongeveer mensen ondervraagd die een bezoek brachten aan Nederland. Deze respondenten representeren de gehele groep van het inkomend toerisme in Nederland, bestaande uit zo n 10 miljoen personen. De resultaten van dit onderzoek zijn in het najaar van 2010 gepresenteerd. 2 Inkomend toerisme in Zeeland

9 Deel 1 Inkomend toerisme in Nederland In dit eerste deel van deze themapublicatie zal worden ingegaan op het buitenlandse toerisme in Nederland. Ontwikkeling inkomend toerisme De afgelopen tien jaar vertoonde de ontwikkeling van het inkomend toerisme een dynamisch verloop. Een aantal positieve en negatieve ontwikkelingen hebben het buitenlandse toerisme in Nederland beïnvloed. Aan het begin van deze eeuw zorgde 9/11 voor een negatieve ontwikkeling op het inkomend toerisme. Het jaar erna vond de Floriade plaats, met een positief effect op deze cijfers. In 2003 brak het SARS virus uit wat wederom voor een daling zorgde. Hierna trok het inkomend toerisme tot en met 2007 aan, met in 2006 de positieve effecten van het Rembrandt jaar. In het jaar 2008 werd de vliegtaks ingevoerd en in 2009 brak de economische crisis uit, beide ontwikkelingen leidden tot een daling in de ontwikkeling van het inkomend toerisme. De verwachting voor 2010 is een bescheiden groei van het inkomend toerisme met 2%. Figuur 1. Ontwikkeling inkomend toerisme naar aantal aankomsten Inkomend toerisme in Zeeland 3

10 Herkomstland Het grootste deel van de buitenlandse toeristen in Nederland is afkomstig uit Europa: ruim 80%. De top-3 ziet er als volgt uit: Duitsland, Groot-Brittannië en België. In tabel 1 is te zien hoe de aankomsten van buitenlandse toeristen in Nederland zich de afgelopen jaren hebben ontwikkeld. De meest opvallende ontwikkeling is dat het aantal toeristen uit België, Frankrijk en Spanje toenam. Tabel 1. Aankomsten buitenlandse toeristen naar land van herkomst (x 1.000) Europa Duitsland België Groot-Brittannië Frankrijk Zwitserland Italië Spanje Scandinavië Rusland n.b Overig Europa Amerika Verenigde Staten Canada Brazilië n.b Azië Japan China n.b India n.b Australië+Oceanië Afrika Totaal Bron: CBS 4 Inkomend toerisme in Zeeland

11 Van buiten Europa wordt ons land steeds vaker bezocht door Brazilianen, Russen, Indiërs en Chinezen. Deze landen worden ook wel de BRIC-landen genoemd. Er wordt gesteld dat er, door een sterke economische groei in deze landen, een blijvende stijging van toeristen afkomstig uit de BRIC-landen in Nederland zal zijn. Het boek Kijk, de toerist van morgen geschreven door Brigitte Ars en Esmé Visser (2010) gaat in op de toename van het aantal toeristen uit Brazilië, Rusland, India en China, de zogeheten BRIC-landen. Voor de toekomst wordt verwacht dat het economische zwaartepunt van onze wereld zich vooral naar de BRIC-landen gaat verplaatsen, waardoor inwoners van deze landen meer geld kunnen besteden aan, onder andere, buitenlandse vakanties. Uit een onderzoek van Expedia in 2007 bleek dat we ons maar beter op de komst van bezoekers uit de BRIC-landen kunnen voorbereiden. De Indiase, Chinese en Russische toeristen bleken allen in de top-4 te staan van de toeristen die als de vervelendste toeristen worden beschouwd. Dit onderzoek ging in op allerlei gedragsuitingen zoals beleefdheid, luidruchtigheid en properheid. Ars en Visser geven in hun boek aan dat het niet helemaal eerlijk is om een toerist uit India negatief te beoordelen als het in diens cultuur als correct wordt beschouwd om je stem te laten horen of als opruimen altijd wordt gedaan door bedienden. We hebben volgens hen te maken met cultuurverschillen. Als we ons niet verdiepen in deze verschillen dan kunnen er ingewikkelde situaties ontstaan.> Inkomend toerisme in Zeeland 5

12 Hoogstwaarschijnlijk zullen toeristen namelijk gedrag vertonen dat niet in lijn ligt met onze nationale normen en waarden. Een groep komt bijvoorbeeld een uur later voor een uitstapje zonder zich daarvoor te verontschuldigen of iemand wordt erg boos om iets heel kleins in onze ogen. In Kijk, de toerist van morgen zijn achtergronden van culturen en het reisgedrag van toeristen uit de BRIC-landen beschreven. Het boek biedt bovendien een handleiding voor hoe om te gaan met deze groepen toeristen. Bestemming De meeste internationale toeristen, 4,4 miljoen, trekken naar de vier grote steden: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht. Hierna volgt de Nederlandse kust als meest populaire bestemming voor het verblijf in Nederland, met 1,6 miljoen toeristen. Beide laten door de jaren heen een lichte groei zien terwijl het internationaal bezoek aan meren- en bos/heidegebieden is gedaald. Seizoenen Over het algemeen is het internationale toerisme aan ons land het grootst in de lente en zomer. Kijkend naar de ontwikkelingen in de cijfers van het afgelopen decennium, is op te merken dat de meeste groei plaatsvindt in de herfst en de winter. Nederland lijkt hiermee steeds meer naar een bestemming te groeien die het hele jaar door bezocht wordt. 6 Inkomend toerisme in Zeeland

13 1.1 Motief Buitenlandse verblijfsgasten hebben verschillende toeristische motieven om Nederland te bezoeken. Grofweg zijn ze in te delen naar toeristen met een vakantiemotief en toeristen met een zakelijk motief. Vakantie Van de bijna 10 miljoen verblijfsgasten bezoekt 70% ons land met het motief vakantie. Een groeiende trend is op te merken in het percentage toeristen met dit motief, zoals te zien is in figuur 2. De belangrijkste herkomstlanden zijn Duitsland, België en Frankrijk. Figuur 2. Internationale verblijfsgasten jaren 2000, 2005, 2009 naar toeristisch motief Zakelijk In 2009 verbleef ruim een kwart van het inkomend toerisme met een zakelijk motief in Nederland. Voor 49% van hen betreft de business trip een zakelijke bijeenkomst (vergadering overleg) en 27% komt naar Nederland om werkzaamheden uit te voeren. Andere zakelijke redenen zijn het bezoeken van een congres (7%), bezoeken van een beurs (6%), incentive (2%), partner zakelijke reiziger (2%), bemanningslid (1%) en anders (7%). Inkomend toerisme in Zeeland 7

14 1.2 Profiel In deze paragraaf wordt beschreven hoe het reisgezelschap en de accommodatiekeuze van de inkomende toerist in Nederland eruit ziet. Reisgezelschap Het populairste reisgezelschap in 2009 blijkt twee volwassenen, zonder kinderen te zijn. De afgelopen tien jaar is het aandeel van dit reisgezelschap fors toegenomen. De categorie alleenreizend is hierna het grootst. Wanneer we de samenstelling van het gezelschap afzetten tegen het reismotief, dan is een duidelijke opsplitsing te maken. De groep die voor een vakantie naar Nederland afreist komt vooral in gezelschap van twee volwassenen zonder kinderen en in gezinsverband met kinderen. De groep reizigers met een zakelijk motief reist over het algemeen alleen of met collega s. Vanuit de landen Duitsland en Frankrijk komen naar verhouding de meeste gezinnen naar Nederland. Belgen bezoeken Nederland veelal met twee volwassenen zonder kinderen en Spanjaarden verblijven relatief vaak in groepsverband in ons land. Figuur 3. Bezoekmotief naar reisgezelschap 2009 Accommodatievorm De meeste buitenlandse toeristen, namelijk 80%, overnachten in een hotel. Het grootse deel van hen verblijft in een 4- of 5-sterren hotel. Daarnaast kiest 10% voor een bungalowpark en 7% voor een camping. Door de jaren heen is de verdeling van het accommodatiegebruik vrij stabiel gebleven. Het hotelwezen wordt goed bezocht door bezoekers uit alle landen. Bij verblijfsrecreatieve accommodatievormen zijn Duitsers en Belgen oververtegenwoordigd. 8 Inkomend toerisme in Zeeland

15 1.3 Zoek & Boek In deze paragraaf wordt beschreven welke informatiebronnen de internationale toerist raadpleegt voordat men boekt. Vervolgens wordt ingegaan op verschillen in het boekproces gerelateerd aan het land van herkomst en tot slot komt aan bod wat en hoe lang van tevoren geboekt wordt. Informatiebronnen De buitenlandse gast zoekt informatie over ons land middels verschillende media. Het medium internet steekt met kop en schouders boven de overige geraadpleegde bronnen uit. Internet is tevens verantwoordelijk voor het feit dat er meer informatie vooraf wordt gezocht over Nederland: in 2005 raadpleegde 75% van de buitenlandse toeristen informatie, in 2009 is dit gegroeid naar 89%. Op internet worden voornamelijk de websites van accommodaties bezocht. Daarnaast zijn Holland.com en websites van steden en regio s in Nederland populair. Ook wordt steeds vaker gebruik gemaakt van user generated websites. De helft van de buitenlandse toeristen die zich op internet oriënteert gaat hier op zoek naar meningen en beoordelingen van andere toeristen die in Nederland zijn geweest. Naast internet is het aandeel informatie van familie, vrienden en kennissen aanzienlijk gestegen. Deze twee stijgingen hangen samen met de opinion society ; een maatschappij waarbij de consument voornamelijk afgaat op de beoordelingen van andere gebruikers, in tegenstelling tot de gebruikelijke uitingen van onder andere aanbieders en beleidsmakers. Figuur 4. Geraadpleegde bronnen voor bezoek aan Nederland Inkomend toerisme in Zeeland 9

16 Marian van der Ent schrijft in Trendrapport toerisme, recreatie en vrije tijd 2009/2010 van NRIT Onderzoek en NHTV internationaal hoger onderwijs Breda (2010) over de macht van de reviews (beoordelingen) die consumenten online plaatsen en daarmee gepaard de macht van de consument zelf. Wanneer je de naam van een toeristischrecreatief bedrijf intypt bij Google is de kans aanzienlijk dat in de top-10 van de zoekresultaten, beoordelingen van consumenten staan. Deze beoordelingen zijn inmiddels een belangrijke informatiebron in het vakantiekeuzeproces geworden. Het blijkt dan ook dat meer dan de helft van alle consumenten eerst online reviews, blogs en andere consumenteninformatie bekijkt, voordat men boekt. In Nederland zijn Zoover.nl, Cheqqer.nl en Wereldwijzer.nl belangrijke websites op dit gebied. Internationaal is Tripadvisor.com met 30 miljoen beoordelingen de grootste reisgemeenschap ter wereld. Touroperators, reisbureaus en andere toeristisch-recreatieve aanbieders zijn inmiddels wakker geschud door de successen van de review websites. Consumenten blijken meer vertrouwen te hebben in de elektronische mond-tot-mond reclame dan in bijvoorbeeld reclame. Dit terwijl de betrouwbaarheid en consistentie van de reviews in twijfel getrokken mogen worden. Wie schrijft de reviews? Is dat iemand met weinig of veel reiservaring? Zijn het mensen van het desbetreffende bedrijf zelf? Naast de impact die beoordelingen op het vakantiekeuzeproces hebben, wordt het verschijnsel steeds groter dat de consument de macht gebruikt en ook misbruikt richting de toeristisch-recreatieve aanbieder. Hierbij wordt een hotel bijvoorbeeld voor de volgende keuze gezet: of een fikse korting op een overnachting of een negatieve online beoordeling op Zoover.nl. Of toeristisch-recreatieve bedrijven het willen of niet, zij maken deel uit van deze gigantische trend. Het is nu de kunst om hier slim mee om te gaan. 10 Inkomend toerisme in Zeeland

17 Wanneer we inzoomen op het land van herkomst van de buitenlandse gast met betrekking tot het inwinnen van informatie, valt op dat Amerikanen veel waarde hechten aan meningen en beoordelingen op internet. Voor Spanjaarden en Italianen is de informatie van familie, vrienden en kennissen een belangrijke bron. Duitsers en Fransen raadplegen relatief vaak brochures en reisbijlagen worden goed gelezen door Italianen, die vaker de krant lezen dan toeristen uit andere landen. Toeristen uit België geven relatief vaak aan dat ze geen informatie inwinnen over Nederland. Vooraf boeken Met betrekking tot het boekgedrag wordt door de meeste toeristen vooraf het vervoer en/of verblijf geregeld. Van de buitenlandse toeristen boekt 83% de accommodatie van tevoren, waarvan ongeveer de helft dit rechtstreeks bij de accommodatieverschaffer doet. In figuur 5 is te zien via welke kanalen de accommodatie geboekt wordt, hierbij valt op dat internet een grote rol speelt in het boekingsproces. Figuur 5. Boekingskanaal en -methode accommodatie 2009 Boekingsperiode De reis naar Nederland wordt door de buitenlandse toerist met een vakantiemotief in 43% van de gevallen in de maand van vertrek vastgelegd. Ongeveer een derde doet dit tussen de een en drie maanden vooraf en een kwart doet dit drie maanden of langer van tevoren. De zakelijke toerist boekt de reis naar Nederland korter van te voren: 68% binnen een maand waarvan 24% binnen een week voor vertrek boekt. Inkomend toerisme in Zeeland 11

18 1.4 Vervoer Van alle buitenlandse toeristen in Nederland komt 43% met het vliegtuig en 41% met een eigen of gehuurde auto. De toeristen met een vakantiemotief komen in de helft van de gevallen met de auto. In het volgende figuur is een onderverdeling gemaakt naar land van herkomst. Figuur 6. Vervoer naar Nederland naar herkomstland 2009 Uit figuur 6 blijkt dat Duitsers, Belgen en Fransen voornamelijk met de auto naar Nederland reizen. Toeristen uit andere landen komen over het algemeen met het vliegtuig. 12 Inkomend toerisme in Zeeland

19 1.5 Bezoekgedrag In deze paragraaf wordt beschreven in welke mate de buitenlandse toerist een herhaalbezoek aan Nederland brengt, welke verbanden er bestaan tussen de verblijfsduur en de accommodatievorm en welke activiteiten de buitenlandse toerist onderneemt. Herhaalbezoek De helft van de buitenlandse gasten heeft de afgelopen drie jaar al eens een bezoek aan Nederland gebracht. Een derde bleek in 2009 voor het eerst een bezoek te brengen. Bij het bezoekgedrag aan Nederland geldt dat hoe verder de reisafstand naar Nederland is, des te groter is de kans dat het de eerste keer is dat men een bezoek brengt. Verblijfsduur naar accommodatie In het volgende figuur is te zien dat er een verband is tussen de verblijfsduur en het type accommodatie dat de buitenlandse toerist kiest. Korte verblijven worden voornamelijk in hotels en groepsaccommodaties doorgebracht. Langere verblijven vinden meestal plaats in bungalowparken en op campings. Figuur 7. Verblijfsduur naar soort accommodatie 2009 Activiteiten Wat doet de internationale toerist in Nederland zoal? Uit figuur 8 blijkt dat er veel wordt gewandeld, bezoek gebracht aan een bar/café en bezienswaardige/historische plaatsen en gewinkeld voor het plezier. De steden die het meest worden bezocht zijn Amsterdam (60%), Den Haag (17%) en Rotterdam (15%). Inkomend toerisme in Zeeland 13

20 Figuur 8. Top-15 ondernomen en belangrijkste activiteiten in Nederland 2009 Er is in bovenstaand figuur onderscheid gemaakt tussen het land van herkomst en de ondernomen en meest belangrijke activiteiten. Gekeken naar de meest belangrijke activiteiten, activiteiten waar de inkomende toerist het meeste waarde aan hecht, valt een aantal dingen op (tabel 2). Duitsers en Belgen ondernemen het liefst activiteiten in de natuur (fietsten, wandelen, bezoek natuurgebied en strand). Italianen en Amerikanen genieten het meest van de cultuur in Nederland (museumbezoek en bezoek aan historische plaatsen). Spanjaarden en Fransen wandelen graag, vaak om een stad te verkennen. Toeristen uit Scandinavië en Groot-Brittannië geven relatief vaak aan dat zij graag een restaurant bezoeken. 14 Inkomend toerisme in Zeeland

21 Tabel 2. Top-3 belangrijkste activiteit in Nederland naar herkomstland Duitsland Bezoek strand voor Fietsen (14%) Bezoek beziensw./hist. strandwandeling (25%) plaatsen (9%) Groot-Brittannië Wandelen (10%) Bezoek Bezoek beziensw./hist. restaurant (10%) plaatsen (9%) België Fietsen (18%) Wandelen (17%) Bezoek natuurgebied/bos (12%) Frankrijk Wandelen (20%) Bezoek Bezoek beziensw./hist. tulpenvelden/ plaatsen (18%) Keukenhof (9%) Italië Bezoek museum (27%) Bezoek Wandelen (17%) beziensw./hist. plaatsen (27%) Spanje Wandelen (29%) Bezoek Bezoek museum (8%) beziensw./hist. plaatsen (27%) Scandinavië Wandelen (16%) Bezoek Bezoek museum (10%) restaurant (16%) Overig Europa Wandelen (20%) Bezoek Bezoek museum (9%) beziensw./hist. plaatsen (17%) Verenigde Staten Bezoek museum (19%) Bezoek Wandelen (16%) beziensw./hist. plaatsen (17%) Overig Bezoek beziensw./hist. intercontinentaal plaatsen (17%) Wandelen (15%) Bezoek museum (14%) Inkomend toerisme in Zeeland 15

22 1.6 Bestedingen Allereerst zijn in deze paragraaf de totale bestedingen van de buitenlandse toerist in beeld gebracht. Hierna zijn de resultaten onderverdeeld naar het land van herkomst. Vervolgens is te lezen wat een gast gemiddeld uitgeeft per verblijf en per dag en tot slot is er onderscheid gemaakt tussen het bestedingspatroon van de buitenlandse toerist met een vakantie- en met een zakelijk motief. Totale bestedingen In 2009 werd door de bijna 10 miljoen buitenlandse toeristen zo n 4 miljard euro uitgegeven in Nederland. Hiervan werd 1,4 miljard euro vooraf uitgegeven (voornamelijk aan vervoer en accommodatie) en 2,6 miljard euro werd tijdens het verblijf uitgegeven (voornamelijk aan accommodatie, eten en drinken en winkelen/ souvenirs). Tabel 3. Totale bestedingen en bestedingen per persoon naar land van herkomst 2009 Totaal accommodatie Per persoon Per persoon per verblijf per dag Duitsland ,- 67,- Groot-Brittannië ,- 194,- België ,- 90,- Frankrijk ,- 135,- Italië ,- 193,- Spanje ,- 284,- Scandinavië ,- 270,- Overig Europa ,- 221,- Verenigde Staten ,- 417,- Overig intercontinentaal ,- 417,- Totaal ,- 182,- Bestedingen naar herkomstland De bedragen in tabel 3 omvatten alle kosten van de reis naar Nederland, inclusief de kosten van vervoer en accommodatie. Duitsers geven in totaal het meeste geld uit aan het verblijf in Nederland: 785 miljoen euro. Hoewel het gemiddelde bedrag per persoon laag is in vergelijking met andere internationale toeristen, komt de Duitse gast wel in groten getale. Intercontinentale reizigers besteden per persoon het meest, dit wordt o.a. veroorzaakt door de hoogte van hun vervoerskosten. Samen besteden zij 750 miljoen euro aan hun bezoek aan Nederland. De bestedingen van de gasten uit Groot-Brittannië vormen ook een belangrijke inkomstenbron, maar zijn afgenomen ten opzichte van 2005, doordat dit land hard getroffen is door de economische crisis. 16 Inkomend toerisme in Zeeland

23 Bestedingen per verlijf en per dag Gemiddeld geeft een buitenlandse gast per verblijf 401 euro en per dag 180 euro uit. Deze bedragen zijn iets gestegen ten opzichte van In figuur 9 zijn de totale uitgaven uitgesplitst per uitgavenpost. Vanzelfsprekend staan vervoer en accommodatie bovenaan, daarna volgen eten en drinken en winkelen/souvenirs. Figuur 9. Bestedingen aan het verblijf in Nederland naar categorie 2009 Bestedingen naar motief Zoals gezegd bezoekt 70% van de buitenlandse toeristen ons land met een vakantiemotief. Deze groep is goed voor een besteding van 2,5 miljard euro in De zakelijke gast, 26% van de gehele groep, geeft ten opzichte van de gast met het toeristische motief veel geld uit: 1,3 miljard euro. Deze groep geeft meer geld uit aan vervoerskosten (over het algemeen vliegtickets), de accommodatievorm (hoger hotelsegment) en daarmee gepaard meer aan eten en drinken buiten de deur van de accommodatie (en minder aan self catering). Inkomend toerisme in Zeeland 17

24 1.7 Waardering Een bezoek aan Nederland wordt door de buitenlandse toerist goed gewaardeerd. Een derde beoordeelt het bezoek met uitstekend en ongeveer de helft met zeer goed. Maar liefst 72% geeft in lijn hiermee aan zeker een herhaalbezoek te willen ondernemen. Figuur 10. Waardering bezoek aan Nederland naar herkomstland 2009 Uit figuur 10 blijkt dat intercontinentale toeristen het meest positief zijn over ons land. Mensen uit Italië, Scandinavië en Spanje zijn wat minder positief. In 2008 is er door NBTC een imago onderzoek gedaan onder buitenlandse toeristen én niet-toeristen uit de landen Frankrijk, België, Duitsland, Groot-Brittannië, de Verenigde Staten, Noorwegen, Zweden, Denemarken, Italië en Spanje. Hieruit zijn een aantal opvallende zaken naar voren gekomen. Veel mensen, vooral de niet toeristen, associëren Nederland an sich met de oude iconen waaronder tulpen, kaas, molens en klompen. Maar wanneer men Nederland als vakantieland in ogenschouw neemt, geven de ondervraagden aan dat ze Nederland meer dan Amsterdam, easy going en divers vinden. Duitsers denken vooral aan water als ze Nederland horen en vinden de zee een positief kenmerk. De term vriendelijk wordt ook vaak geassocieerd met vakanties in ons land. Er wordt laag gescoord op de termen goedkoop, open en vrijheid. Een aantal negatieve kenmerken van Nederland onder de buitenlandse toeristen en niet toeristen zijn drugs, prostitutie, het weer. > 18 Inkomend toerisme in Zeeland

25 De Nederlandse bevolking scoort in het onderzoek goed op de vrijzinnig- en vrijdenkendheid. Ook waardeert men het de Nederlander veel andere talen spreekt. De Duitser vindt de Nederlander meer tolerant en gastvrij dan respondenten uit andere landen. Een minder goede eigenschap van de Nederlander blijkt het drugsgebruik te zijn. Het is opvallend dat Belgen als enige de Nederlander als luidruchtig en druk, gierig en arrogant en schaamteloos (geen goede mentaliteit) beschouwd en dat de Duitsers vinden dat de Nederlander teveel vooroordelen heeft. Men vindt Nederland een bijzonder geschikt land voor korte vakanties. Daarnaast is het in de ogen van het buitenland een gastvrij en goed bereikbaar land. De herhaalintentie aan Nederland voor een korte vakantie ligt hoog en meer dan de helft van de ondervraagden zou een vakantie in Nederland aanbevelen. Inkomend toerisme in Zeeland 19

26 20 Inkomend toerisme in Zeeland

27 Deel 2 Inkomend bezoek in Zeeland Dit tweede deel van de themapublicatie zoomt in op het buitenlands toerisme in Zeeland. Hierbij wordt dezelfde indeling aangehouden als in het eerste deel. De informatie is gebaseerd op gegevens uit het Onderzoek Inkomend Toerisme. In dit deel over Zeeland worden verbanden gelegd met informatie uit het eerste deel over geheel Nederland. In 2009 bezochten meer dan buitenlandse toeristen Zeeland tijdens het bezoek aan Nederland. Maar liefst 99% van de internationale toeristen die naar Zeeland komt, gaat naar de kust. Een groot deel van de buitenlandse toeristen die Zeeland bezoeken, 75%, komt uit Duitsland (het Nederlands gemiddelde betreft ongeveer 25% Duitse toeristen). De helft van deze Duitsers is afkomstig uit de regio Nordrhein-Westfalen, op de tweede en derde plaats volgen met een aanzienlijk kleiner percentage de regio s Hessen en Baden-Württemberg. 2.1 Motief Zoals in het eerste deel vermeld, zijn de buitenlandse toeristen in te delen naar toeristen met een vakantiemotief en toeristen met een zakelijk motief. Vakantie Het overgrote deel van het inkomend bezoek in Zeeland reist met een vakantiemotief (95%). Hieruit blijkt Zeeland voor de buitenlandse toerist een echte vakantiebestemming te zijn. Zakelijk Van alle toeristen die Nederland bezoeken heeft 26% een zakelijk motief. In Zeeland ligt dit percentage veel lager, namelijk op 4%. Vergeleken met het landelijk gemiddelde is dit weinig. Deze groep reizigers met een zakelijk motief zou erg interessant kunnen zijn voor de provincie, waar nu nog weinig op ingespeeld wordt. Steeds vaker wil de zakelijke groep toeristen namelijk het zakelijk programma met een leisure programma combineren. Voornamelijk blijkt wellness een groeimarkt voor deze groep te zijn. Niet voor niets zijn (zakelijke) hotels steeds vaker uitgerust met een luxe spa centrum. Zeeland biedt overigens enorme potentie om uit te groeien tot een wellness provincie doordat het dé omgevingsfactoren bevat die een wellnessregio succesvol maken: zeewater, strand, duinen, zilte en frisse lucht, de bodem en prachtige landschappen. 2.2 Profiel In deze paragraaf wordt duidelijk aan welke accommodatievorm de buitenlandse toerist in Zeeland de voorkeur geeft en met welk gezelschap men reist. Inkomend toerisme in Zeeland 21

28 Accommodatievorm Uit figuur 11 is af te leiden dat het grootste aandeel buitenlandse toeristen in Zeeland in een hotel verblijft. In tegenstelling tot de gehele populatie buitenlandse toeristen in Nederland kiest de buitenlandse toerist in Zeeland vooral voor een 3-sterrenhotel (t.o.v. een 4- of 5- sterrenhotel), de helft van de groep kiest hiervoor. Op de tweede plaats verblijven buitenlandse toeristen in Zeeland op de camping of op een bungalowpark. Een klein aandeel kiest voor een groepsaccommodatie. Ten opzichte van Nederland valt op dat in Zeeland een groter deel buitenlandse toeristen op de camping overnachten en een minder groot deel in een hotel verblijft. Figuur 11. Soort accommodatie Zeeland t.o.v. Nederland 2009 Reisgezelschap Net als bij het Nederlandse gemiddelde bestaat de groepssamenstelling van de buitenlandse toerist in Zeeland voor het grootste deel uit twee volwassenen zonder kinderen. Een opvallend verschil met het Nederlands gemiddelde is dat in Zeeland ook een groot percentage gezinnen met jonge kinderen komt. Deze afvaardiging betreft voornamelijk de Duitse gast. Het aandeel alleenreizenden en reizend met collega s is aanzienlijk lager in Zeeland dan in Nederland. Dit verschil wordt verklaard door het lage aandeel zakelijke reizigers in Zeeland. Figuur 12. Reisgezelschap Zeeland t.o.v. Nederland Inkomend toerisme in Zeeland

29 2.3 Zoek & Boek In deze paragraaf wordt ingegaan op de verschillende bronnen die geraadpleegd worden tijdens het zoekproces van de buitenlandse toerist, wat men voorafgaand aan het verblijf in Zeeland boekt en in welke periode voor vertrek men boekt. Informatiebronnen De internationale toerist in Zeeland gaat anders om met de informatiebronnen die men gebruikt voor het bezoek dan de buitenlandse toeristen in Nederland. Opvallend is vooral dat een groter percentage geen enkele bron raadpleegt, maar liefst 19% van de toeristen. Dit kan te maken hebben met het hoge percentage dat een herhaalbezoek onderneemt. In het volgende figuur is af te lezen in welke mate de buitenlandse toerist in Zeeland en opzichte van Nederland bepaalde media raadplegen. Figuur Geraadpleegde bronnen voor bezoek aan Nederland, Zeeland t.o.v. Nederland 2009 Buitenlandse toeristen in Zeeland maken in het zoekproces iets minder gebruik van internet dan de gemiddelde buitenlandse toerist in Nederland (78% t.o.v. 87%). Men zoekt wel naar dezelfde zaken als de gehele groep die Nederland bezoekt: websites van accommodaties, Holland.com en websites van steden en regio s in Nederland. Websites van vervoerders worden aanzienlijk minder bezocht dan het landelijk gemiddelde. Dit heeft waarschijnlijk te maken met het grote aandeel bezoekers dat naar Zeeland komt met eigen vervoer (zie paragraaf 2.4). Inkomend toerisme in Zeeland 23

30 Vooraf boeken Doordat men grotendeels met eigen vervoer naar Zeeland reist wordt vooraf ook bijna geen vervoer geboekt. Meer dan driekwart van de internationale toeristen in Zeeland boekt de accommodatie vooraf. Maar liefst 15%, ten opzichte van 8% als gemiddelde in Nederland, komt op de bonnefooi naar Zeeland en boekt niets vooraf. Boekperiode Van de buitenlandse toeristen in Zeeland boekt 49% in de maand van vertrek, 21% tussen een en drie maanden voor vertrek en 28% boekt drie maanden of langer van tevoren. Internet en de telefoon blijken de meest gangbare manieren te zijn om een accommodatie te boeken voor de buitenlandse toerist die naar Zeeland komt: de helft van de toeristen in Zeeland boekt het verblijf via internet en een kwart via de telefoon. Opvallend hierbij is dat de helft van deze groep dit rechtstreeks bij de accommodatieverschaffer en 17% dit via een boekingscentrale van een bungalow/hotel doet. Reisbureau/touroperator wordt bijna buiten beschouwing gelaten door de buitenlandse toerist in Zeeland, in tegenstelling tot het landelijk gemiddelde waar toch 17% van dit medium gebruik maakte. 2.4 Vervoer Wanneer we kijken naar het type vervoer dat de buitenlandse toerist gebruikt om naar Nederland te reizen, zien we een groot verschil tussen de gemiddelde toerist in Nederland en de toerist in de provincie Zeeland. Voor de gehele groep geldt dat men met het vliegtuig (43%) en de auto (41%) komt. De internationale toerist die een bezoek brengt aan de provincie Zeeland komt hoofdzakelijk met de auto (zie figuur 14). Een verklaring van dit verschil in vervoerstype ligt in het feit dat de internationale toerist in Zeeland voor het grootste deel uit omringende landen afkomstig is. Figuur 14. Vervoersmiddel naar Zeeland 24 Inkomend toerisme in Zeeland

31 2.5 Bezoekgedrag Bij deze informatie over het bezoekgedrag komt het herhaalbezoek, de activiteiten en het type vakantie van de buitenlandse toerist in Zeeland aan bod. Herhaalbezoek Opvallend aan het bezoekgedrag van de inkomende toerist in Zeeland is het grote aandeel dat een herhaalbezoek onderneemt: 75% (t.o.v. 50% als Nederlands gemiddelde). Daarbij is het percentage toeristen dat Nederland voor het eerst bezoekt laag: 10% (t.o.v. 30% als Nederlands gemiddelde). Figuur 15a. Aantal keren Zeeland bezocht afgelopen 3 jaar Figuur 15b. Aantal keren Nederland bezocht afgelopen 3 jaar Inkomend toerisme in Zeeland 25

32 Activiteiten De buitenlandse toerist in Zeeland onderneemt ongeveer in dezelfde mate activiteiten als de gemiddelde buitenlandse toerist in Nederland. Uit de volgende tabel blijkt welke activiteiten het meest ondernomen worden. Tabel 4. Top-10 ondernomen activiteiten tijdens het verblijf in Zeeland Top 10 Activiteit Percentage 1 Strand voor strandwandeling/uitwaaien 86% 2 Strand voor zonnebaden 52% 3 Funshoppen/winkelen 51% 4 Bar/café 50% 5 Wandelen 50% 6 Gastronomisch/restaurant 49% 7 Bezienswaardigheden/historische plaatsen/locaties 47% 8 Natuurgebied/bos 43% 9 Fietsen 41% 10 Museum 22% Een aantal opvallende verschillen ten opzichte van het Nederlandse gemiddelde zijn de strandactiviteiten, het bezoeken van een natuurgebied en het fietsen: deze activiteiten worden aanzienlijk vaker ondernomen door internationale toeristen in Zeeland dan gemiddeld in Nederland. De buitenlandse toerist in Zeeland geeft aan het meeste waarde te hechten aan de strandactiviteiten (50%), fietsen (16%) en wandelen (11%). Type vakantie Aan de hand van voorgaande informatie is het niet verrassend dat de helft van de respondenten aangeeft een strandvakantie in Zeeland door te brengen. Uit figuur 16 is tevens af te leiden dat de inkomende toeristen in Zeeland graag actieve vakanties en vakanties op het platteland ondernemen, evenals vakanties waarin toeren door de regio centraal staat. Het percentage dat het type vakantie binnenwateren onderneemt is laag. Dit is opmerkelijk gezien de potentie die Zeeland biedt voor dit type vakantie. De Delta, Zeeland en West-Brabant, beschikt over een uniek stelsel aan binnenwateren en zou tot een geweldig vaargebied uit kunnen groeien. 26 Inkomend toerisme in Zeeland

33 Figuur 16. Soort vakantie doorgebracht in Zeeland 2.6 Bestedingen De informatie over de bestedingen van de buitenlandse toerist in Zeeland is onderverdeeld in bestedingen die vooraf worden gedaan, de top-3 activiteiten waar het meeste geld aan wordt uitgegeven en de bestedingen per verblijf en per dag. Vooraf Over het algemeen wordt er door de buitenlandse toerist vaker niet vooruit betaald voorafgaand aan de reis naar Zeeland dan wel (65%). Het is in vergelijking met het landelijk gemiddelde opvallend dat weinig buitenlandse toeristen in Zeeland vooraf geld aan vervoer uitgeven (Zeeland: 5%, Nederland: 53%). Dit kan verklaard worden door grote aantal toeristen dat met de auto naar Zeeland reist (84%). In 29% van de gevallen wordt door de inkomende toerist in Zeeland de accommodatie vooraf geboekt (ten opzichte van 40% als landelijk gemiddelde). Totale bestedingen De buitenlandse toeristen in Zeeland geven voorafgaand aan de reis 17,4 miljoen euro uit. Tijdens het verblijf in Zeeland besteden zij 158,2 miljoen euro. Hierbij gaat het meeste geld naar eten en drinken. Dicht hierop volgen uitgaven voor accommodatie en winkelen & souvenirs. Bestedingen per verblijf en per dag Per dag geeft de internationale toerist in Zeeland aanzienlijk minder uit dan het Nederlandse gemiddelde: 64 euro ten opzichte van 180 euro. In totaal gaf men aan het verblijf aan Zeeland 246 euro uit ten opzichte van 401 euro van de totale inkomende toeristengroep in Nederland. Inkomend toerisme in Zeeland 27

34 Figuur 17. Bestedingen Zeeland t.o.v. Nederland per verblijf en per dag Deze verschillen kunnen ten eerste verklaard worden door de relatief goedkopere accommodatievormen die in Zeeland gebruikt worden ten opzichte van het Nederlandse gemiddelde (lager geclassificeerde hotels, relatief veel campingbezoek). Ten tweede ligt de oorzaak van de verschillen in het feit dat er bijna geen zakelijke toeristen naar de provincie Zeeland komen, die gemiddeld meer geld uitgeven per verblijf en per dag dan de toerist met het vakantiemotief. 2.7 Waardering Van alle inkomende toeristen in Zeeland geeft 80% te kennen absoluut de intentie te hebben Nederland nogmaals te bezoeken. Dit is een groter aandeel dan de gehele groep die Nederland bezoekt (72%). Een ander opvallend verschil is dat geen enkele respondent die Zeeland bezocht zijn verblijf als slecht waardeerde. Al met al is de waardering van de inkomende toerist in Zeeland bijzonder goed 28 Inkomend toerisme in Zeeland

35 Deel 3 Samenvatting en conclusies In de eerste twee delen van deze themapublicatie werd ingegaan op het inkomend toerisme in Nederland en in Zeeland. In dit deel is deze informatie samengevat en zijn conclusies getrokken. Algemeen Waar komt de buitenlandse toerist vandaan en waar trekt deze naartoe? Kijkend naar het land van herkomst van de inkomende toerist, valt het op dat de Duitser de belangrijkste internationale gast voor Nederland is: ongeveer een kwart van alle toeristen in Nederland en maar liefst driekwart van de toeristen in Zeeland zijn uit Duitsland afkomstig. Andere belangrijke herkomstlanden voor Nederland en Zeeland zijn België en Groot-Brittannië. Waar de internationale toerist in Nederland voornamelijk naar de vier grote steden trekt, reizen de toeristen in Zeeland massaal naar de kust. Van buiten Europa wordt ons land steeds vaker bezocht door Brazilianen, Russen, Indiërs en Chinezen. Er wordt gesteld dat er, door een sterke economische groei in deze landen, een blijvende stijging van toeristen afkomstig uit de BRIC-landen in Nederland zal zijn. Het zou voor toeristisch-recreatieve ondernemers goed zijn om zich te verdiepen in deze verschillende doelgroepen met andere culturele normen en waarden dan de onze. De buitenlandse gast bezoekt ons land steeds meer verdeeld over de seizoenen. Dit betekent dat toeristisch-recreatieve ondernemers seizoenonafhankelijk kunnen worden wanneer hierop ingespeeld wordt met het juiste aanbod. Motief De meeste buitenlandse toeristen in Nederland, 70%, bezoekt ons land met een vakantiemotief; om een (korte) vakantie door te brengen. Een kwart bezoekt Nederland met een zakelijke reden. Wanneer we inzoomen op de regio Zeeland zien we dat hier de gasten overwegend een vakantiemotief hebben (95%). De zakelijke markt in Zeeland lijkt aan de hand van deze cijfers nog onderontwikkeld. Het is interessant om de kansen hiervoor in beeld te brengen, zeker in relatie tot een andere kansrijke markt: die van wellness en vitaliteit. Profiel Het reisgezelschap van de internationale toerist in Nederland laat een gespreid beeld zien, waarbij de grootste groep twee volwassen zonder kinderen blijkt te zijn. In Zeeland is de groep met dit profiel ook het meest vertegenwoordigd. Het aandeel dat in gezinsverband reist is in Zeeland groter dan het aandeel in heel Nederland, waar juist relatief veel mensen alleen reizen. Dit verschil is te verklaren door het grotere aandeel zakelijk reizigers in Nederland, die vaak alleen reizen. Het inkomend toerisme in Nederland en in Zeeland toont op het gebied van de verblijfsaccommodatie een vergelijkbaar beeld: ongeveer driekwart verblijft in een hotel. In Nederland verblijft men in hotels met meer sterren dan in Zeeland. Dit is te verklaren door de zakelijke gast die wat luxer en korter verblijft dan de vakantieganger. Korte vakanties worden voornamelijk in hotels doorgebracht. Inkomend toerisme in Zeeland 29

36 Ongeveer 10% van de bezoekers in Nederland en Zeeland verblijft in een bungalowpark en een kleiner deel op de camping, waarbij in Zeeland wat meer wordt gekampeerd dan elders in Nederland. Zoek & boek Voordat de buitenlandse toerist Nederland bezoekt, worden verschillende bronnen geraadpleegd. Opvallend is de groei van het gebruik van internet als informatiebron, dat al door 82% van het inkomend toerisme geraadpleegd wordt. Inmiddels zoekt tevens de helft van alle inkomende toeristen naar ervaringen en beoordelingen van andere gebruikers op internet. De mening van andere gebruikers wordt steeds belangrijker voor de consument en is dan ook iets waar de toeristisch-recreatieve ondernemer in Nederland rekening mee moet houden. Het valt op dat een groot deel van de inkomende toeristen in Zeeland géén informatiebronnen raadpleegt. Dit kan te maken hebben met het grote aantal herhaalbezoeken dat deze groep aan Nederland brengt. Vervoer Internationale toeristen uit de landen Duitsland, België en Frankrijk gebruiken over het algemeen de auto als vervoersmiddel om naar Nederland te reizen. Toeristen uit andere landen komen voornamelijk met het vliegtuig. Bezoekgedrag Opvallend aan het bezoekgedrag van de buitenlandse toeristen in Zeeland is dat een aanzienlijk grote groep de afgelopen drie jaar al eerder een bezoek aan Nederland bracht: 75% (t.o.v. 50% Nederlands gemiddelde). Het verschil in het percentage dat de afgelopen drie jaar Nederland eerder bezocht, kan liggen in het gegeven dat hoe groter de reisafstand naar Nederland is, des te groter de kans het is dat men voor de eerste keer een bezoek brengt. De buitenlandse toerist in Zeeland komt veelal uit omringende landen en de buitenlandse toerist in Nederland laat een meer gespreid beeld zien. De activiteiten die buitenlandse toeristen in Nederland en in Zeeland ondernemen zijn vergelijkbaar. Onder andere wandelt men, brengt bezoeken aan een bar/café, bezienswaardige/ historische plaatsen, men winkelt voor plezier gaat uit eten en fietst. In Zeeland worden logischerwijs meer activiteiten ondernomen waarbij het strand betrokken is, zoals strandbezoek voor strandwandeling/uitwaaien en zonnebaden aan het strand. In het type vakantie dat men onderneemt, zijn er wel verschillen op te merken tussen Nederland en Zeeland. De buitenlandse toerist in Nederland laat een vrij gelijkmatig verdeeld beeld zien over de verschillende typen terwijl de toerist in Zeeland in meer dan de helft van de gevallen komt voor een strandvakantie en nauwelijks voor een stedenvakantie, cultuurvakantie en vakantie binnenwateren. Het vakantietype vakantie binnenwateren biedt een enorme kans voor Zeeland. De Delta, waar Zeeland deel van uitmaakt in combinatie met West-Brabant, beschikt immers over een uniek stelsel aan binnenwateren met de potentie om tot een geweldig vaargebied uit te groeien. Diverse partijen werken inmiddels aan het stimuleren van deze kansen. 30 Inkomend toerisme in Zeeland

37 Bestedingen De bestedingen van internationale toeristen in Nederland bedragen 401 euro per verblijf en 180 euro per dag. Hierbij zijn alle kosten opgeteld, waaronder vervoer en accommodatie. In Zeeland liggen de bestedingen van de internationale gast beduidend lager: 246 euro per verblijf, 64 euro per dag. Oorzaken hiervan liggen onder andere in het feit dat de zakelijke gast, die in Zeeland ondervertegenwoordigd is, relatief veel uitgeeft. Daarnaast reist het merendeel van de buitenlandse toeristen in Zeeland met de auto vanuit omringende landen. Dit is goedkoper dan het vervoermiddel vliegtuig waarvoor de gemiddelde internationale toerist in Nederland relatief vaak kiest. Waardering Het bezoek aan Nederland wordt door de buitenlandse gast goed gewaardeerd: een derde beoordeelt het bezoek met uitstekend en ongeveer de helft met zeer goed. In lijn hiermee onderneemt 72% van de internationale toeristen graag een herhaalbezoek. De buitenlandse toeristen aan de regio Zeeland beoordelen het bezoek zelfs nog beter en een nog hoger percentage wil ons land nogmaals bezoeken. Inkomend toerisme in Zeeland 31

38

39 Eerder verschenen themapublicaties: Jaargang Toerisme in de Delta Ontwikkeling Reizen op grote voet 2008 De carbon footprint van vakanties van Nederlanders in 2008 en de ontwikkeling sinds 2002 Jaargang Vrijetijdsbesteding in de Delta 2 Wellness in de Delta Kansen en voorbeelden verzameld Jaargang Havens à la carte Atlas haventypologieën

40 Toerisme is wereldwijd één van de belangrijkste groeisectoren en is daarom ook voor de Nederlandse economie van groot belang. NBTC (2010) meldt dat de totale bestedingen aan toerisme in 2009 ongeveer 35 miljard euro bedroegen en dat de werkgelegenheid in ons land die daarmee samenhangt goed is voor zo n banen. In 2009 bezochten 9,9 miljoen inkomende toeristen (vakantiegangers en zakenreizigers die meerdere dagen verblijven) ons land. Jaarlijks brengen meer dan inkomende toeristen een bezoek aan Zeeland en zij besteden in totaal zo n 175 miljoen euro. In deze themapublicatie nemen we de inkomende toerist in Nederland en in Zeeland onder de loep: Wat zijn de achtergronden en de bezoekmotieven van deze groep? Welk proces wordt doorlopen voordat men een reis naar Nederland boekt? Welk vervoermiddel wordt gebruikt? Welke activiteiten worden ondernomen? Hoeveel geld wordt besteed? En hoe wordt een bezoek aan Nederland en Zeeland gewaardeerd? Dit is een uitgave van het Kenniscentrum (Kust)toerisme, mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Pieken in de Delta Zuidwest-Nederland. Met dit rapport wordt een bijdrage geleverd aan de kennis over ontwikkelingen in de toeristische en vrijetijdssector in Zuidwest-Nederland. Kenniscentrum (Kust)toerisme KENNISCENTRUM (KUST)TOERISME NHTV Breda Postbus DX Breda T (076) E info@kenniscentrumtoerisme.nl Hogeschool Zeeland Postbus AJ Vlissingen T (0118) E info@kenniscentrumtoerisme.nl Deze publicatie is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Pieken in de Delta Zuidwest-Nederland