Taalbeleid voeren op de basisschool

Transcriptie

1 Taalbeleid voeren op de basisschool Jan Saveyn pedagogisch coördinator VVKBaO Bij beleidsvoering denkt men wellicht in de eerste plaats aan het beleid dat de politieke overheid en onderwijskoepels uitwerken en dat scholen vervolgens horen uit te voeren. Maar de school ontwikkelt natuurlijk ook zelf een beleid en wel op evenveel domeinen als ze opdrachten heeft. Eén zo n opdracht is de taalontwikkeling van de leerlingen ondersteunen of leerlingen helpen om goede taalgebruikers te worden. Taalbeleid voeren betekent voor de school dat ze die opdracht op een professionele wijze in eigen kwaliteitsdoelstellingen vertaalt en dat ze die doelstellingen met zorgvuldig gekozen middelen tracht te realiseren. Daarvoor moet de school plannen maken en structurele maatregelen treffen, maar het meest van al moet ze een beroep kunnen doen op het beleidsvoerend vermogen van het team. Taalbeleid opnieuw in de belangstelling Door de invoering van de nieuwe leerplannen Nederlands en Frans (VVKBaO, 1998/2000) steeg in de kleuter- en lagere scholen de aandacht voor de realisatie van het taalonderwijs. De krachtlijnen van die leerplannen en de accenten in de decretale ontwikkelingsdoelen en eindtermen vragen van het schoolteam immers op nogal wat punten een ommekeer in de benadering van de onderwijspraktijk. De klemtoon ligt nu op taalvaardigheid en op communicatief taalgebruik. Méér dan vroeger gaat het daarbij ook om mondeling taalgebruik: luisteren en spreken. Het actuele taalcurriculum vult voorts het onderdeel taalbeschouwing ruimer in. De aandacht gaat niet zonder meer naar kennis over taal, maar naar reflectie over taalgebruik om beter talig te communiceren. Dat wil zeggen: om in allerlei situaties beter te lezen, te luisteren, te spreken en te schrijven. Dat zijn overigens ook accenten in het curriculum Frans, zij het dat het vreemdetalenonderwijs in de basisschool vrijwel uitsluitend op de mondelinge communicatie van de leerlingen gericht is. Door de vele vernieuwingsinitiatieven die de scholen gedurende de voorbije jaren op eigen kracht en met externe ondersteuning van begeleiders en nascholers namen, is het implementatieproces van de nieuwe leerplannen al een heel eind gevorderd. Op de klasvloer wordt taalonderwijs nu anders aangepakt dan voorheen. 6

2 De actuele belangstelling voor het voeren van een taalbeleid ligt daar in het verlengde van, maar toch zijn er ook nieuwe accenten. De impuls komt onder meer vanuit de politieke overheid. Met zijn beleidsnota De lat hoog voor talen in iedere school. Goed voor de sterken, sterk voor de zwakken. (september 2005) zet Vandenbroucke bepaalde aspecten van taalbeleidsvoering in de focus. Meer bepaald dringt hij er bij scholen op aan hun taalbeleid bewuster in verband te brengen met hun gelijkekansenbeleid en hun beleid rond zorgbreed onderwijs. Heel expliciet pleit de overheid ervoor om taal een rol te laten spelen als bindmiddel in onze heterogene samenleving. Of negatief gesteld, de overheid wil vermijden dat taal de achteruitstelling van leerlingen uit een zwak sociaal-cultureel milieu versterkt. Die bekommernis leeft overigens niet enkel bij de politieke overheid. Ook het opvoedingsconcept van de katholieke basisscholen biedt onmiskenbaar argumenten om het taalbeleid vanuit dat sociale en pedagogische perspectief bij de beleidsvoering ter harte te nemen. Maar laten we eerst stilstaan bij wat taalbeleid voeren in algemene termen inhoudt. Taalbeleid voeren gaat over bewust kiezen van doelen en middelen De huidige eindtermen beklemtonen taalvaardigheid en communicatief taalgebruik. Doelen bepalen Een school die op één of ander gebied een beleid voert, werkt binnen haar beschikbare beleidsruimte zelfstandig aan de realisering van haar kwaliteitsdoelen. Bij het voeren van een taalbeleid houdt dat in dat ze op een bewuste wijze de taal ontwikkeling van al haar leerlingen tracht te bevorderen, met respect voor de decretale ontwikkelingsdoelen en eindtermen en andere wettelijke bepalingen, en in de lijn van de leerplannen waarvoor ze als school van een onderwijsnet gekozen heeft. Voor het basisonderwijs spreken we bij voorkeur van taalbeleid in plaats van talenbeleid. Het hoofddoel is immers niet het onderwijs van verschillende talen, maar de ondersteuning van een stuk ontwikkeling. Het gaat met name om de ontwikkeling van het vermogen (competenties, attitudes) van kinderen om talig met anderen te communiceren en om via taal uit te drukken wat in hen leeft. Het hoofddoel van het (taal)beleid is het leren of de ontwikkeling van de leerling. Dit betekent echter niet dat de schoolgemeenschap bij het bepalen van haar doelen enkel met doelen uit het curriculum begaan is. Dat wil zeggen enkel met ontwikkelingsaspecten uit het Ontwikkelingsplan voor de kleuterschool, de leerplandoelen en de decretale ontwikkelingsdoelen en eindtermen. Zoals hiervoor al aangegeven reiken de doelen van een taalbeleid verder dan de taaldidactiek in de klas. Ze slaan ook niet uitsluitend op wat bij de leerlingen wordt nagestreefd. Bij het uitwerken van een beleid bepaalt de schoolgemeenschap (eventueel ook de scholengemeenschap) evenzeer in welke zin ze via de zorg voor taal een bepaalde cultuur wil opbouwen of versterken. Ze buigt zich met alle geledingen - dat zijn de leerkrachten, schoolleiding, schoolbestuur, coördinerende personen en geëngageerde ouders - over de wijze waarop ze zich via haar zorg voor taal naar buiten toe wil profileren. Dat resulteert onder meer in volgende doelen: Onze school is een school waar alle geledingen in de communicatie met elkaar een verzorgd taalgebruik nastreven. Binnen de school is zorg voor taal zodanig zichtbaar aanwezig dat de kinderen en hun ouders het belang dat de school aan taal hecht altijd en overal ervaren. Taalbeleid beoogt de ontwikkeling van de leerling. Alle leerkrachten streven naar gebruik van een instructietaal die tegelijk verrijkend is én geen extra drempels opwerpt voor de kinderen en hun ouders. Onze school wil meewerken aan het verhogen van de waardering voor het erfgoed van de eigen taalcultuur. Sommige doelen van het taalbeleid hebben expliciet met de relatie tussen de school en haar omgeving te maken. Zo kan de school zich bijvoorbeeld tot doel stellen om via talige communicatie goede contacten op te bouwen met alle ouders. Of ze vindt dat haar taalbeleid dient bij te dragen tot de integratie van de school in het sociaal-culturele leven van de lokale omgeving. Dat laatste kan in een regio met grote culturele en talige diversiteit overigens één van de belangrijkste beleidsopties van de school zijn. De doelstellingen van een taalbeleid situeren zich dus zowel op het klas- als schoolniveau. Zeker voor een zo veelzijdig domein als taal zijn er veel raakvlakken met andere beleidsdomeinen. Denk aan het zorgbeleid, het beleid rond identiteit en profilering van de school, en het personeelsbeleid. augustus-september 2008 nr 01 7

3 Wegen kiezen Een taalbeleid steunt niet enkel op bewust en met betrokkenheid van velen gekozen doelstellingen. Tot effectieve beleidsvoering hoort ook dat de juiste middelen worden ingezet. Die moeten namelijk zo goed mogelijk op de beleidsdoelen zijn afgestemd. Ook hier gaat het om maatregelen op zowel klas- als schoolniveau, om maatregelen die meer met de didactiek van het lesgeven te maken hebben en om schoolorganisatorische maatregelen. Wat het taalbeleid op het didactische niveau betreft, is het bijvoorbeeld belangrijk dat de leerkrachten bij de leerlingenevaluatie naar de essentie van de leerplandoelen peilen. Dat wil zeggen dat ze niet enkel goed toetsbare taalkennis opvragen, maar nagaan of de leerlingen hun verworven taalcompetenties weten aan te wenden om realistische taaltaken uit te voeren. Dat zijn zowel het begrijpen van boodschappen, als het op een verstaanbare en oorspronkelijke wijze uitdrukken wat je denkt en voelt. Consequent werken vanuit de taaldoelen houdt ook in dat zorgleerkrachten bij de opvolging van leerlingen aandacht hebben voor de verscheidenheid in taalontwikkeling van kinderen en voor sommige beperkingen die met taal te maken hebben. Een krachtlijn van taalonderwijs in de basisschool is ook dat leerkrachten niet enkel in termen van vakken of systematisch taalonderwijs denken. Ze moeten taalontwikkeling een plaats geven in activiteiten van verschillende leergebieden en in niet-leergebiedgebonden momenten. Denk aan onthaalmomenten, weekopeningen en -sluitingen, extra-murosactiviteiten, uitstappen, vieringen, momenten van zelfstandig werk en projecten. Bij het uitwerken van onderwijsleeractiviteiten, bij het verdelen van de onderwijstijd, bij het groeperen van leerlingen en bij het aanwenden van de schoolinfrastructuur moet een coherent beleid ervoor zorgen dat dit geïntegreerde werken aan taalontwikkeling een plaats krijgt naast het specifieke taalonderwijs in taallessen. Een school die een bewust taalbeleid voert, zal niet overstag gaan voor het beter beheersbare, cursorische taalonderwijs dat onder andere in schoolboeken is uitgewerkt. Ook het realiseren van een beleidsdoelstelling zoals sociale integratie via taal, Een school die aan taalbeleid doet, beperkt zich niet tot het cursorisch taalonderwijs zoals dat in schoolboeken is uitgewerkt. vraagt consequente keuzes voor de werking van de school. Zo n keuze is bijvoorbeeld de beslissing om de taal waarin met de ouders gecommuniceerd wordt kritisch op haar toegankelijkheid te beoordelen of de beslissing om het schoolreglement zo op te stellen dat mogelijke discriminatie van zwakke groepen wordt tegengegaan. Het beleidsvoerend vermogen aanspreken Om datgene te doen wat hiervoor over het kiezen van doelen en middelen is aangehaald, moet de school een beroep kunnen doen op bepaalde capaciteiten of competenties van haar individuele personeelsleden en van de groepen die die personeelsleden vormen. Over welke capaciteiten gaat het dan? Of anders geformuleerd: op welke professionele voedingsbodem kunnen beleidskrachtige scholen terugvallen? We onderscheiden negen algemene pijlers of indicatoren van sterke beleidsvoering. Elk van die pijlers veronderstellen een cluster van kennis, werkstrategieën, manieren van aanpakken, overtuigingen en attitudes: De school laat zich voor de eigen werking inspireren door een duidelijke visie op haar opdracht. Er is bij de teamleden een sterke doelgerichtheid. De school streeft naar een hoge betrokkenheid van alle geledingen. Op school kan en wil men samenwerken. De school is in staat om met haar omgeving te communiceren en ze heeft een hoog responsief vermogen. Ze staat open voor nieuwe impulsen, maar ze selecteert de voorstellen waar ze op ingaat vanuit haar draagkracht en prioriteiten. De school heeft de capaciteit om over haar eigen werking te reflecteren en om daarbij aansluitend haar werking bij te sturen. Op school besteedt het team zorg aan het proces van vernieuwen. De school maakt werk van de professionalisering van haar team via interne en externe ondersteuning. Op school weet men zorgvuldig ieders verantwoordelijkheden te bepalen en is er een goede leiding. Op school is het hele beleid erop gericht om de vorming of het leren van de leerlingen te bevorderen. Toegepast op taalbeleid komen die facetten bijvoorbeeld als volgt in de beleidsvoering tot uiting: Het team verdiept zich in de krachtlijnen van het leerplan Nederlands en Frans en het brengt die opties in herinnering als het bepaalde werkvormen of leermiddelen kiest (doelgerichtheid). De klasleerkrachten informeren de ouders bij het begin van het jaar tijdens een informatievergadering, over het hoe en het waarom van het leesonderwijs op school (betrokkenheid). In de interne werkgroep taal werken leerkrachten van de onderbouw van de scholen van de scholengemeenschap samen aan de ontwikkeling van leeractiviteiten voor taalinitiatie Frans (samenwerken). Als er door een externe organisatie een studiedag over taalonderwijs wordt georganiseerd dan neemt iemand van het team, in overleg met de directeur, aan dat initiatief deel. Een engagement voor intensieve medewerking aan een daarbij aansluitend project gaat het team pas aan na afweging van zijn draagkracht en van de vernieuwingsprioriteiten waar de school voor gaat (responsief vermogen). De school neemt deel aan de interdiocesane proeven voor Nederlands. De leerkrachten bespreken nadien samen de gegevens uit het bijhorende feedbackrapport en trekken hun conclusies voor de praktijk van het taalonderwijs (reflectie en zelfevaluatie). De directeur en de leden van de werkgroep taal omschrijven in het schoolwerkplan de prioriteiten voor de verbetering van de taalontwikkeling van de leerlingen of het taalonderwijs over een bepaalde periode. Zij 8

4 bewaken ook de rapportering over de tussentijdse en afsluitende evaluaties van vernieuwingsactiviteiten (zorg voor vernieuwingsproces). Voor de verhoging van de competenties van de leerkrachten rond taakgericht taalvaardigheidsonderwijs, zet de directeur met de hulp van de schoolbegeleider een intervisieprogramma op (professionalisering). De opdracht van de zorgcoördinator rond de ondersteuning van het taalbeleid op leerlingen-, leerkrachten- en schoolniveau is expliciet in diens functiebeschrijving opgenomen. De directeur brengt die opdracht op momenten van schoolzelfevaluatie bij de teamleden in herinnering (verantwoordelijkheid en leiding). De schoolleiding en het team beoordelen het taalbeleid van de school vanuit de vastgestelde leerlingenresultaten en ze verantwoorden het beleid, mede vanuit die output, naar buiten toe (het bevorderen van het leren van de leerlingen primeert). Het taalbeleid ondersteunen met plannen en structurele maatregelen Scholen met een sterk beleidsvoerend vermogen leggen op het gepaste moment hun intenties en afspraken in plannen vast. Als het team voor een bepaald vernieuwingsinitiatief of verbeterpunt kiest, dan geeft het de stappen die het zal zetten in een specifieke planning voor dat traject aan. Die planning bevat onder andere een verkenning van de beginsituatie (wat doen we al?), de vastgelegde prioriteiten en de bijhorende vernieuwingsdoelen, de geplande acties en de momenten waarop het team de resultaten zal bespreken en verder zal opvolgen. Die opvolging is belangrijk omdat ze mogelijk een basis is voor verdere stappen. Zo kan het vernieuwingsproces zich spiraalsgewijs voortzetten, met respect voor de tijd die ingrijpende veranderingen vragen. Uit specifieke vernieuwingstrajecten ontstaan afspraken over het werken aan taal waarmee die vernieuwingen verder in de normale werking van de school worden verankerd. Bijvoorbeeld: we starten met taalinitiatie Frans in het derde leerjaar; met Franstalige ouders wordt enkel tijdens oudercontacten in het Frans gecommuniceerd; voor Nederlands gebruiken we in de onderbouw het bronnenboek x; voor het benoemen van schoolse activiteiten, van materialen en van ruimtes op school gebruiken we een termenlijst; aanvragen voor nascholing gaan gepaard met een verwijzing naar elementen uit de taalbeleidsplanning van de school. De schoolleiding ziet erop toe dat de producten van vernieuwingsprocessen in het schoolwerkplan worden ingeschreven. Dat kan in een specifiek taalbeleidsluik, maar de afspraken kunnen ook elders terechtkomen. Bijvoorbeeld in de GOK-planning, in de regeling van de ouderparticipatie of in de planning rond loopbaanbegeleiding (ondersteuning en evaluatie) van leerkrachten. In elk geval is het niet zo dat de school altijd met een volledig uitgekiend plan aan haar taalbeleid werkt. Het is ook niet zo dat als de school geen plan heeft dat ze aan externen ter verantwoording kan voorleggen, ze ook helemaal geen taalbeleid voert. Behalve plannen komen uit het proces van taalbeleidsvoering wellicht ook structurele maatregelen voort. Denk bijvoorbeeld aan de oprichting van een interne werkgroep taal of het toewijzen van een coördinerende opdracht aan een teamlid met veel ervaring. Of denk aan een samenwerkingsverband met ouders en met lokale groepen die de taalcultuur in en rond de school stimuleren. Structurele maatregelen kunnen ook verband houden met het gebruik van de schoolinfrastructuur, zoals het inrichten van een mediatheek, het openstellen van de schoolbibliotheek na de lesuren voor kinderen en hun ouders, en het kiezen voor een klasinrichting die talige interactie bevordert. Zoals voor de planning, kan ook voor de structurele maatregelen worden opgemerkt dat het in het beste geval producten zijn die op een natuurlijke wijze uit de werking voortkomen. Meer info Jan Saveyn, Taalbeleid voeren op de basisschool op De uitgebreide visietekst vind je via het trefwoord taalonderwijs. augustus-september 2008 nr 01 9

5 Externe ondersteuning van het taalbeleid van de school Jan Saveyn, pedagogisch coördinator VVKBaO Het VVKBaO en de pedagogische begeleidingsdienst van het katholiek onderwijs trachten langs verschillende kanalen de scholen te ondersteunen in het voeren van een taalbeleid. We vermelden er hierna enkele. Er zijn de leerplannen en het bijhorende praktijkmateriaal voor Nederlands en Frans. Scholen kunnen de leerplannen raadplegen om bijvoorbeeld de leerlijnen of de verticale afstemming van het taalaanbod te bewaken. Het is echter al dikwijls aangetoond dat teams zich voor hun praktijk gemakkelijker door methodes of handboeken laten inspireren, dan terug te gaan naar de curricula, de basis van de methodes. Er is dus meer nodig dan documenten. De diocesane en interdiocesane pedagogische begeleiders staan ter beschikking van de scholen om de link van de leerplannen naar de praktijkvloer te helpen leggen. Hun aanbod is tweeledig: de implementatie van het leerplan Nederlands en Frans ondersteunen én teams ondersteunen in het verwerven van capaciteiten die essentieel zijn voor het voeren van een schooleigen beleid. Dat laatste aspect zal in de toekomst nog meer dan voorheen de volle aandacht krijgen. Pedagogisch begeleiders kunnen scholen onder andere goede praktijkvoorbeelden van beleidsvoering aanbieden. Dat zijn reële verhalen over het wel en wee van scholen die een vernieuwing hebben doorgevoerd. Voor scholen zijn zo n voorbeelden zeer leerrijk. Wat documenten vaak in dure woorden omschrijven, krijgen ze daar met herkenbare praktijk geïllustreerd. Verder is er het nascholingsaanbod rond vernieuwing van het taalonderwijs dat mede door de begeleidingsdienst wordt opgezet en opgevolgd. Eén van de kenmerken van een beleidskrachtige school is dat ze gebruik weet te maken van een ondersteuningsaanbod om haar doelen te realiseren en scherper te stellen. De beleidseffectieve school gaat daarbij overigens selectief te werk. Dat houdt in dat ze zich bijvoorbeeld via een intakegesprek goed laat informeren over de inhoud van het aanbod en dat ze vervolgens goed afweegt of en in welke aangepaste vorm het aanbod voor haar taalbeleid een meerwaarde inhoudt. Ten slotte verwijzen we voor meer en uitgebreidere informatie naar de visietekst Taalbeleid voeren op de basisschool. Dit artikel en het voorgaande zijn een bondige weergave van wat in die visietekst te lezen staat. 10 Meer info Jan Saveyn, Taalbeleid voeren op de basisschool op De uitgebreide visietekst vind je via het trefwoord taalonderwijs.